Τα χωριά αυτά βρίσκονται ανατολικά του Καλοπόταμου σε απόσταση, η μεν Λαζού μίας ώρας ενώ η δε Κλητώ μίας ώρας πάνω απ’ τη Λαζού και στην περιφέρεια της επαρχία Ριζαίου (Ριζούντα). Αλλά επειδή τα χωριά αυτά γειτνιάζουν περισσότερο με την Όφη (Οφιούντα), σχεδόν αποτελούν ένα σύνολο μαζί με τα ελληνικά χωριά της Όφης.

Ο Τσαρσαμπάς(*) ήταν κωμόπολη νοτιοανατολικά της Αμισού (Σαμψούντας), που βρισκόταν σε απόσταση οκτώ ωρών απ’ αυτήν. Πλούσια και εύφορη, χτισμένη σε μεγάλη πεδιάδα, είχε περίπου χίλια διακόσια σπίτια από τα οποία τα διακόσια ήταν ελληνικά, τετρακόσια αρμένικα και εξακόσια τούρκικα. Μεταξύ αυτών των τριών κοινοτήτων ξεχώριζε η ελληνική παρά το γεγονός ότι ήταν αριθμητικά η μικρότερη. Η υπεροχή της εδραζόταν στην πνευματική ανάπτυξη και στην κοινωνική ευημερία, λόγω της φυσικής ευφυΐας των ελλήνων και των λοιπών εξόχων προτερημάτων τους με τα οποία ήταν προικισμένοι.

Σε απόσταση έξι ωρών απ’ τη θάλασσα, δίπλα στο δημόσιο δρόμο από Τραπεζούντα προς Ερζερούμ, υψώνεται το βουνό της Λιβεράς, ο Αέν Παύλος. Βουνό που στεφανώνει την αριστερή πλευρά του ποταμού Πυξίτη στη θέση Τσεβιζλήκ (Καρυαί). Το καταπράσινο αυτό βουνό αποτελεί πραγματικό στολίδι της Ματσούκας. Κάτω, στις ρίζες του βουνού κυλούν τα πλούσια νερά του Πυξίτη που με το μουγκρητό του, σκορπίζει μια χαλαρωτική μουσική στ’ αυτιά του ταξιδιώτη. Απέναντι του, η Σπέλια και το Χορτοκόπι με την αραιότερη βλάστηση και τις δύσβατες πλαγιές τους.

Οι κεμαλικοί, μας έλεγαν και ορκίζονταν πως έλεγαν την αλήθεια : “Είδαμε ότι ένας λευκός ιππέας με αστραφτερό ξίφος περιερχόταν τα προχώματα σας κατ’ επανάληψη. Τον πυροβολήσαμε πολλές φορές αλλά στάθηκε αδύνατο να τον πετύχουμε”.

Η έβδομη μάχη στο Δαζλή
Την 16η Μαίου, ο στρατηγός Δζαβήτ πασάς, αρχηγός συντάγματος προέβη σε τακτική πολιορκία του χωριού Δαζλή. Μαζί τους είχε και όλους τους άτακτους τούρκους απ’ τις περιφέρειες Έρπαα, Αμάσειας, Τοκάτης και Νεοκαισάρειας. Φίλοι μας Κιρκάσιοι, μας ειδοποίησαν για την άφιξη του Φουρκά Κομανταντή αναφέροντας ότι έχει μαζί του 10.000 στρατό και ατάκτους.

Είναι γνωστά τα μοναστήρια της Χαλδίας του Πόντου, τα οποία αναφέρονται σε μονογραφίες αλλά και στο Γεωγραφικό λεξικόν του κ. Γεωργίου Κανδηλάπτη (Κάνεως). Αναγράφουμε τα γνωστότερα. Ανδρικά ήταν : Μονή Γουμερά στην Τσίτε (Τσίτη), Χάρσερας του Χαλιναρά, Δεβρεντζή, Χουτουρά, Κελώρια. Ενώ γυναικεία (καλογραιών) ήταν : Ζανταέρτς στη Μούζαινα, Αγίου Ιωάννη στην Ίμερα και της Παναγίας στην Κάτω Χαβίανα και στου Αμπρικάντων.