Διήγηση εκ της Μούζαινας της Χαλδίας του Πόντου

Στην Τσιμεράν τη Μούζαινας Ανανίας εχάσεν το βούδ’ν-ατ. Ερούξεν σ’ αράγεμαν η γαρή-ατ και τα παιδί-ατ. Εράεψαν αδά, εράεψαν εκεί, πουθέν ‘κ̆’ εύραν ατο, εσκώθεν κι Ανανίας σην αραήν. Ετέρεσεν σο χωριόν κές, ‘κ̆’ ηύραν ατο, εντώκεν σο ραχ̆ίν κι΄αν’ ν’ αραγέβει ατο. Εξέβεν ούς τη Μοσκώβ τον παρχάρ. Σ’ εκείν’ απάν εβράδυνεν κιόλα, το βούδ’ ευρέθεν σο χωρίον αφκά, με τα κάτινος ζά εταράεν κι εσέβεν σο μαντρίν ατουν.

Της πρώτης εμπορικής σύμβασης που υπογράφηκε το έτος 1319 μεταξύ του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Αλεξίου Β’ και της Βενετίας δε βρέθηκε το ελληνικό κείμενο παρά μόνο η λατινική μετάφραση έχει διασωθεί.
Μεταξύ των πολλών προνομίων που δίδονταν στους υπηκόους της Βενετίας, παραχωρείται υπό της αυτοκρατορίας και ένας τόπος pro habitatione για τη στέγαση των προξενικών αρχών και διαφόρων άλλων υπηρεσιών. Για τον προσδιορισμό της τοποθεσίας αυτής αναφέρεται το εξής : quod a loco vocato Canitu.

"Tο γαρ καλόν, καλόν ένι και πάντες επαινούν το".  Ένας Άγιος που τον διεκδικούσαν Έλληνες και Τούρκοι

Η Ματσερά ήταν ένα μικρό χωριό της περιφέρειας Ντορούλ (Άρδασσας) της εκκλησιαστικής επαρχίας Χαλδίας με 40 ελληνικές οικογένειες και 30 τουρκικές. Πιστεύεται ότι αποικίστηκε κατά τον διωγμό των Ελλήνων απ’ την Τραπεζούντα το 1680 από το χωριό Ματσερά πλησίον των Πλατάνων. Χωριό Ματσερά υπήρχε και στον Καύκασο κοντά στο Σοχούμ. Οι τούρκοι της Ματσεράς του Ντορούλ ήταν Έλληνες που εξισλαμίστηκαν δια της βίας. Οι κάτοικοι της Ματσεράς ήταν έξυπνοι, φιλόμουσοι και προοδευτικοί και διακρίθηκαν ως καλοί κτίστες και έμποροι.

Είναι αναμφισβήτητο ότι η Σάντα εποικίστηκε μετά την άλωση της Τραπεζούντας και όχι πριν την άλωση όπως πολλά άλλα χωριά της επαρχίας Χαλδίας και άλλων τμημάτων. Δεν υπήρχε λόγος να δημιουργηθεί ζωή στην απομακρυσμένη, απρόσιτη και δασώδη εκείνη περιοχή. Μόνο σαν κρησφύγετο θα ήταν κατάλληλη να χρησιμοποιηθεί η περιοχή εκείνη από τους πρώτους της κατοίκους και ως τέτοια χρησιμοποιήθηκε απ’ τους πρώτους της κατοίκους οι οποίοι κατέφυγαν εκεί για να σωθούν απ’ το άγριο κύμα διωγμού το οποίο είχε ξεσπάσει τότε. Έτσι λοιπόν, ογδόντα χρόνια μετά την άλωση, όπως αναφέρει ο αοίδιμος καθηγητής Φίλιππος Χειμωνίδης στην Ιστορία και Στατιστική Σάντας, η περιοχή της Σάντας εποικίστηκε από τους πρώτους φυγάδες προερχόμενους απ’ τα Πλάτανα, όπως αναφέρει η παράδοση και βαθμηδόν απ’ τη συρροή κι’ άλλων τμημάτων συμπληρώθηκε ο εποικισμός της.

Οι πρόγονοι μας ήταν μεταλλουργοί και κατάγοντας απ’ την Αργυρούπολη της Τραπεζούντας. Μετανάστευσαν απ’ την πατρίδα τους μαζί με άλλους μετεντζήδες (μεταλλουργούς), όταν καταργήθηκαν τα προνόμια και οι ατέλειες (φοροελαφρύνσεις) των μεταλλουργών της Χαλδίας και άρχισαν σιγά-σιγά να εγκαταλείπονται τα μεταλλεία της περιοχής εκείνης. Εγκαταστάθηκαν στο Πακίρ Ματέν του Ντιαμπεκίρ της Μεσοποταμίας γιατί εκεί βρήκαν νέα μεταλλοφόρα εδάφη πλούσια σε κοιτάσματα χαλκού (πακίρ) και με την άδεια του διοικητή της περιοχής άρχισαν να κατασκευάζουν τα μεταλλεία και να εργάζονται σε αυτά.