Μέρος πέμπτο. 

Το βάγκ. Τοποθεσία μεταξύ Αργυρούπολης Θέμπεδας και Αγίου Μιχαήλ σε ρυάκι κάτω απ’ το Ασλάν Τσαϊρ. Εδώ ιδρύθηκε αρμενική μονή επ’ ονόματι της Θεοτόκου απ’ τον γενικό αρχιμεταλλουργό Σανόζ (1649 -1959). Πάνω απ’ την μονή υπήρχε παρεκκλήσιο του Αγίου Παντελεήμονος όπου την 27η Ιουλίου εκάστου έτους τελείτο θρησκευτική πανήγυρις με πλήθος κόσμου απ’ την Αργυρούπολη και τα πέριξ χωρία.

Του Βαρενού. Λαμβάνει την ονομασία της από αρχαιοτάτων χρόνων. Κατά τον Γερβάσιον Σαρασίτην (ύστερον μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως) παλιότερα είχε το όνομα Τιβαρηνού. Χαρακτηρίζεται ως εύανδρος κώμη (χωριό) που βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Γιαγλίτερε στους πρόποδες του οροπέδιου Κουλάτ–δάγ. Απέχει 4 ώρες απ’ την Αργυρούπολη και αποτελείτο από 70 ομογενείς ελληνικές οικογένειες. Είχε δύο ιερούς ναούς προς τιμή του Αγίου Νικολάου και των Αγίων τριών Ιεραρχών. Διατηρούσε λαμπρά Σχολή που ιδρύθηκε με έξοδα του μεγάλου ευεργέτου και αρχιτέκτονος Ευσταθίου Χατζηπαναγιώτου Σαραντίδη και ήταν επίσης η πατρίδα των αειμνήστων μητροπολιτών Χαλδίας Γερβασίου Σουμελίδη, Λαυρεντίου Παπαδόπουλου (ύστερον Δράμας) και Γρεβενών Γερβασίου Σουμελίδη, του ηγουμένου της Ι.Μ.Π.Σ. μονής Σουμελά Αθανασίου Σουμελίδη και του αλησμόνητου ιατρού Αλκιβιάδη Σουμελίδη.

Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο για τη Βαρενού Χαλδίας Πόντου

Το Βαρετόν. Χωριό που βρισκόταν στο ποτάμι της Χαβίαννας και σε απόσταση 1, ½ ώρας απ’ την Άρδασσα σε βραχώδες οροπέδιο αποτελούμενο από 18 ομογενείς ελληνικές οικογένειες. Λόγω του άγονου εδάφους εξεταζόταν απ’ τη Μητρόπολη Χαλδίας η μετεγκατάσταση των κατοίκων του χωριού πέριξ της μονής της Θεοτόκου Δεβρεντζή αλλά δεν υλοποιήθηκε λόγων των υπέρογκων χρηματικών απαιτήσεων των τούρκων της περιοχής Δεβρεντζή.

Το Κιουρτούν αποτελεί τμήμα της υποδιοίκησης Τορουλίου (Τορούλ) και είχε τα εξής χωριά ελληνικά αλλά και μικτά : Δέσμαινα, Σιμικλή, Γαργάαινα, Τσαερά, Σαρίμπαμπα, Αχτσιά, Μπέϊταλα. Τα χωριά αυτά βρίσκονταν επι του ποταμού Κιουρτούν που ήταν παραπόταμος του Χαρσιώτου (Κάνεως) στον οποίο χύνεται κοντά στο χωριό Τσαερά και περιλαμβάνονται μεταξύ των ορέων Αχίλμπαμπα και Άεν-Παύλου.
Έδρα του μουδίρου (κατώτατου αξιωματικού) ήταν την περίοδο του Καλοκαιριού η Δέσμαινα ενώ την περίοδο του Φθινοπώρου και του Χειμώνα, η Τσαερά. Οι Κιουρτουνιώτες διακρίνονταν για την απλότητα τους αλλά και για τις επιδόσεις του στον εμπόριο. Το καλοκαίρι ασχολούνταν με την γεωργία και κτηνοτροφία στα παρχάρια όπου υπήρχε πλούσια βλάστηση για βοσκή των ζώων, ενώ το Χειμώνα κατέβαιναν ομαδικά προς τα παράλια χωριά της Ελεβής και Τριπόλεως όλου σχεδόν όλοι είχαν κτήματα.
Το Κιουρτούν μέχρι το 1700 εκκλησιαστικώς υπαγόταν στην Μητρόπολη Τραπεζούντας ενώ με ενέργειες των παντοδύναμων τότε αρχιμεταλλουργών περιελήφθη στη Μητρόπολη Χαλδίας. Ως γνωστόν οι αρχιμεταλλουργοί μπορούσαν τότε με την εξουσία και επιρροή που είχαν να επηρεάζουν και πετυχαίνουν εύκολα την επέκταση της επαρχίας τους.

Τέταρτο μέρος. 

Η Άτρα (τουρκιστί Αϊτραι).

Πρόκειται για την ονομαστή και αρχαία αλλά και επι των Βυζαντινών χρόνων ακμάσασα διάσημη Άτρα. Βρίσκεται σε κοιλάδα που την διασχίζει ρυάκι που κατεβαίνει απ’ το οροπέδιο του Προφήτη Ηλία και του Αίτρεα-δαγή και χύνεται στον ποταμό Καρα-μουσταφά. Απέχει 2 ώρες απ’ την Αργυρούπολη προς τα νοτιοδυτικά και συνδέεται μαζί της με πλακόστρωτη οδό που χτίστηκε απ’ τους αρχιμεταλλουργούς, διότι οι Ατρενοί διέπρεψαν ως αρχιμεταλλουργοί εξ’ ου και ο πολυτάλαντος ναός τους. Διαχωριζόταν στις εξής ενορίες :
1. Πολατάντων με 17 οικογένειες
2. Πεπελέντων με 6 οικογένειες
3. Ζεχιράντων με 12 οικογένειες
4. Κιορογλάντων με 6 οικογένειες
5. Τσογκάντων με 16 οικογένειες
6. Προκοπάντων με 10 οικογένειες
7. Σαχαράντων με 12 οικογένειες
8. Δεμιρτσιάντων
9. Κιζιράντων με 25 οικογένειες
10. Γαβράντων με 12 οικογένειες
11. Υπαπαντής
12. Κοζλερέντων με 22 οικογένειες
13. Γαϊσάντων με 8 οικογένειες
14. Πεκιρογάντων με 18 οικογένειες
15. Μακρισάντων με 2 οικογένειες και τα εις αυτήν υπαγόμενα πέριξ χωριά Μάλαχα, Χάσκιοη, Μοναστήρ, Γαλάζερα, Μαρούφ, Δεβρεντσή, Χρυσούλ και Τσαρούχενα

Τρίτο μέρος.

Η Αργυρούπολις.
Υπήρξε έδρα της επαρχίας Χαλδίας αλλά και της διοίκησης της και αργότερα της νομαρχίας Κιουμουσχανέ. Λεγόταν δε Κιουμουσχανέ επειδή υπήρξε τόπος κοιτασμάτων αργύρου και είχε πλούσια μεταλλεία στην ευρύτερη περιφέρεια της, όπως : το Κούρκ Παυλίν, το Χαζνά – μαγαρά, το Ζουντούρ και άλλα. Η πόλη ήταν επίσης γνωστή και με το όνομα Κάν και ο κάτοικος λεγόταν Κανέτες (θυλυκό Κανέτσα), παίρνοντας το όνομα της επι εποχής Βυζαντινών, απ’ την εξορισμένη εκεί οικογένεια των τιμαριωτών Ικανάντων όπως είδε σε χειρόγραφο της Ι.Μονής Χουτουρά και διηγείται ο ηγούμενος της, Κύριλλος Ξενίδης. Κατοικήθηκε απ’ την μητρόπολη Κάν ή Τσάγχας που απέχει περίπου μία ώρα απόσταση. Απ’ τους Καρδούχους και τους Τούρκους της Μεσογείου ήταν γνωστή ως Τσάντσα (εκ της Ζάγχης) πατρίδας του διάσημου (επι εποχής Κομνηνών) τιμαριωτικού οίκου των στρατηγών Ζανηχιτών. Κτίσθηκε στην διαφιλονικούμενη ομηρική θέση “Αργύρου γενέθλη” και το όνομα Αργυρούπολις της δόθηκε το 1848 από το αείμνηστο τέκνο και αναμορφωτή του Πόντου κ Γεώργιο Κυριακίδη, ενώ στα παλιότερα χρόνια καλούνταν Κάν και ο επίσκοπος της προσαγορευόταν ως επίσκοπος Κανείου. Βρίσκεται σε έξοχη αμφιθεατρική θέση και παρέχει πανοραμική όψη (Πρβλ Cumont,Studia Pontica τόμ. ΙΙ, σελ.365). Περιβάλλεται από βουνά (δίκην φρουρίων/ωσάν να περιστοιχίζεται από φρούρια/σχήμα λόγου) και τα ονόματά τους ήταν : Κουρκουλέτσου, Καραϊσάρ-γωνέας & Κόπ, και απ’ τα οροπέδια Ηλίπουριν, Σταυρωτόν-ραχ̌ίν, Βουνέτην, Άγιον Θεόδωρον, πηγάζουν έξι ρυάκια τα οποία ενώνονται στο κέντρο της πόλης και σχηματίζουν μεγάλο χείμαρρο που χύνεται στον Κάνιν ποταμό κοντά στη θέση Δεμίρ-καπού. Τα δύο τμήματα της πόλης ενώνονται και επικοινωνούν μέσω τριών πέτρινων γεφυρών. Επίνειο της Αργυρούπολης ήταν το Ταλταπάν όπου δημιουργήθηκε η νέα Αργυρούπολις. Είχε έξι χριστιανικές ενορίες που έπαιρναν το όνομα τους απ’ τους φερώνυμους ναούς : του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Στεφάνου ή Λειβαδίου, της Παναγίας, του Τιμίου Σταυρού, του Αγίου Θεοδώρου, του Τιμίου Προδρόμου, μια αρμενική της Αγίας Σοφίας και δύο τουρκικές στο κέντρο της πόλης, το Ουλού-τσαμί μεχαλέ και το Κιουτσούκ-τσαμί.

Η Αργυρούπολις.
Υπήρξε έδρα της επαρχίας Χαλδίας αλλά και της διοίκησης της και αργότερα της νομαρχίας Κιουμουσχανέ. Λεγόταν δε Κιουμουσχανέ επειδή υπήρξε τόπος κοιτασμάτων αργύρου και είχε πλούσια μεταλλεία στην ευρύτερη περιφέρεια της, όπως : το Κούρκ Παυλίν, το Χαζνά – μαγαρά, το Ζουντούρ και άλλα. Η πόλη ήταν επίσης γνωστή και με το όνομα Κάν και ο κάτοικος λεγόταν Κανέτες (θυλυκό Κανέτσα), παίρνοντας το όνομα της επι εποχής Βυζαντινών, απ’ την εξορισμένη εκεί οικογένεια των τιμαριωτών Ικανάντων όπως είδε σε χειρόγραφο της Ι.Μονής Χουτουρά και διηγείται ο ηγούμενος της, Κύριλλος Ξενίδης. Κατοικήθηκε απ’ την μητρόπολη Κάν ή Τσάγχας που απέχει περίπου μία ώρα απόσταση. Απ’ τους Καρδούχους και τους Τούρκους της Μεσογείου ήταν γνωστή ως Τσάντσα (εκ της Ζάγχης) πατρίδας του διάσημου (επι εποχής Κομνηνών) τιμαριωτικού οίκου των στρατηγών Ζανηχιτών. Κτίσθηκε στην διαφιλονικούμενη ομηρική θέση “Αργύρου γενέθλη” και το όνομα Αργυρούπολις της δόθηκε το 1848 από το αείμνηστο τέκνο και αναμορφωτή του Πόντου κ Γεώργιο Κυριακίδη, ενώ στα παλιότερα χρόνια καλούνταν Κάν και ο επίσκοπος της προσαγορευόταν ως επίσκοπος Κανείου. Βρίσκεται σε έξοχη αμφιθεατρική θέση και παρέχει πανοραμική όψη (Πρβλ Cumont,Studia Pontica τόμ. ΙΙ, σελ.365). Περιβάλλεται από βουνά (δίκην φρουρίων/ωσάν να περιστοιχίζεται από φρούρια/σχήμα λόγου) και τα ονόματά τους ήταν : Κουρκουλέτσου, Καραϊσάρ-γωνέας & Κόπ, και απ’ τα οροπέδια Ηλίπουριν, Σταυρωτόν-ραχ̌ίν, Βουνέτην, Άγιον Θεόδωρον, πηγάζουν έξι ρυάκια τα οποία ενώνονται στο κέντρο της πόλης και σχηματίζουν μεγάλο χείμαρρο που χύνεται στον Κάνιν ποταμό κοντά στη θέση Δεμίρ-καπού.Τα δύο τμήματα της πόλης ενώνονται και επικοινωνούν μέσω τριών πέτρινων γεφυρών. Επίνειο της Αργυρούπολης ήταν το Ταλταπάν όπου δημιουργήθηκε η νέα Αργυρούπολις. Είχε έξι χριστιανικές ενορίες που έπαιρναν το όνομα τους απ’ τους φερώνυμους ναούς : του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Στεφάνου ή Λειβαδίου, της Παναγίας, του Τιμίου Σταυρού, του Αγίου Θεοδώρου, του Τιμίου Προδρόμου, μια αρμενική της Αγίας Σοφίας και δύο τουρκικές στο κέντρο της πόλης, το Ουλού-τσαμί μεχαλέ και το Κιουτσούκ-τσαμί.

Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο στην Αργυρούπολη του Πόντου