Το Σάββατο του Λαζάρου, τα παιδιά γύριζαν τα σπίτια ψάλλοντα την ανάσταση του Λαζάρου και οι νοικοκυρές τα φίλευαν με βρασμένες ρόκες και ξερά φρούτα (λεφτοκάρυα, καρύδια, τσίρια). Μετά το 1900, αυτό το έθιμο είχε λησμονηθεί πια. Την ίδια ημέρα του Λαζάρου, κάθε νοικοκυρά ετοίμαζε κερκέλια (κουλούρια από σταρένιο αλεύρι) λίγο πιο χοντρά από τα συνηθισμένα της αγοράς, χωρίς σουσάμι, το οποίο ήταν άγνωστο στη Σαντά.
Τα παιδιά ετοίμαζαν ένα κλαδί Βαϊου (ποικιλία λεύκης) ανθισμένο, ένα καλαθάκι όπου μέσα θα έβαζαν τα φιλέματα που ήταν αυγά και ένα κομμάτι σπάγκου όπου μέσα θα περνούσαν τα κερκέλια που θα μάζευαν.
Την Κυριακή των Βαϊων μετά την απόλυση της εκκλησίας, έπαιρναν απ’ τη μάννα τους ένα κερκέλ’ διπλάσιο στο μέγεθος απ’ τα κανονικά, ειδικά καμωμένο για γούρι κι άρχισαν να γυρίζουν τα σπίτια τραγουδώντας : “Θεία-Θεία των Βαϊων, δός κερκέλ’ κι εμέν’ ωβόν” δηλαδή : Θεία σήμερα των Βαϊων στους άλλους δώσε κουλούρι και σε μένα αυγό.

Ο κ. Αντώνιος Παπαδόπουλος, δημοδιδάσκαλος Χορτοκοπίου, ο άλλοτε προϊστάμενος του Γραφείου της Επιτροπής Προσφύγων Τραπεζούντος συνέγραψε μια περισπούδαστη Ιστορική Μελέτη για την ιδιαίτερη του πατρίδα το Χορτοκόπ’ της περιφέρειας Ματσούκας.
Η μελέτη αυτή είναι εμπεριστατωμένη και λεπτομερής και αποτελεί σοβαρή συμβολή στην ιστορία του τόπου εκείνου. Τα σημαντικότερα σημεία αυτής της μελέτης δημοσιεύονται παρακάτω :
Η Κωμόπολις Τζεβιζλίκ (Δικαιόσημον) βρίσκεται στο νότιο μέρος της Τραπεζούντας σε απόσταση 25 χιλιομέτρων επι της αμαξωτής οδού Τραπεζούντας – Ερζερούμ στη συμβολή των ποταμών Πυξίτη (Μεϊράμ Ανέ ή Παναγίας) και του Πρυτάνεως ( Μάτσκα Τερεσί ) σύμφωνα με τον αρχιμανδρίτη Πανάρετο Τοπαλίδη, συγγραφέα της Ιεράς Μονής Βαζελώνα.

Η αποπεράτωση του Ιερού Ναού της Υπαπαντής του Σωτήρος στα Κοτύωρα συντελέστηκε το 1902 με 1903. Έως τότε οι κάτοικοι της ομώνυμης ενορίας εκκλησιάζονταν σε πολύ χαμηλότερη και φτωχική εκκλησία, χτισμένη πρόχειρα απ τους πρώτους οικιστές του τόπου, άποικους απ’ την Αργυρούπολη και την περιφέρεια της μετά το 1765.
Ο ναός χτίστηκε σύμφωνα με το σχέδιο του ναού της Αγίας Τριάδος της Αμισού. Επιβλητικός σε εμφάνιση με τις πελεκητές πέτρες των τοίχων, με τον ψηλό τρούλο και το κωδωνοστάσιο, δέσποζε πάνω στη βραχώδη παραλία απ’ όπου τον προστάτευε πανύψηλος τοίχος που περιλάμβανε και τον αυλόγυρο της Ψωμιάδειου Σχολής, ενώ στα δυτικά του είχε τον δημόσιο δρόμο των Κοτυώρων.
Η ανέγερση είχε αρχίσει το 1885 περίπου και κράτησε πολύ καιρό. Χτίστηκε με αλλεπάλληλους εράνους μεταξύ των λίγων πλουσίων αλλά και με τις φτωχικές κατ’ επανάληψη εισφορές των οικιστών της περιοχής. Στο χτίσιμο προσφέρθηκε η προσωπική εργασία των απλών ανθρώπων για την μεταφορά της πέτρας απ’ το λατομείο του τόπου, καθώς επίσης και ασβέστη και άμμου.
Αφηγείται ο συγγραφέας του παρόντος :
“…θυμάμαι, σαν σήμερα, τον γιγαντόσωμο άντρα, τον Τάσο Καπαλού που μετέφερε τις Κυριακές και γιορτές, απ’ το τελωνείο, στην πλάτη του, ως προσωπική προσφορά εργασίας, βαρύτατες πλάκες από μαλακές πελεκητές πέτρες της Οινόης για το στρώσιμο το δαπέδου της εκκλησίας”.

“ ‘σ σον Αη-Λία αφκακές θερίζ’ τ’ εμόν τ’ αρνόπον και ντ έμορφα και νόστιμα κρατεί το καγανόπον”
Πολλές μέρες πρίν τις 20 του Θερνού (Ιουλίου) εορτή του αγίου Προφήτου Ηλία, η Μόχωρα, ένα απ’ τα μεγαλύτερα και καλύτερα χωριά της Κρώμνης, φανέρωνε κάποιον αλλιώτικο οργασμό, μια ξεχωριστή κίνηση (οργάνωση). Χωμένη στο βάθος μιας χαράδρας που την πλαισίωναν απ’ το μέρος της Ίμερας η καταπράσινη βουνοκορφή Σκοπέλ’ κι’ απ’ το μέρος του Αη-Ζαχαρέα η πετρώδης κατωφέρεια Σπέλεν με τους θεόρατους γρανιτώδεις βράχους της, που η επικίνδυνη κλήση τους αποτελούσε έναν διαρκή κίνδυνο για ένα τμήμα, δικαιολογούσε απόλυτα η Μόχωρα τον λαϊκό τραγουδιστή που κάποτε στα περασμένα χρόνια την έψαλε με τον ακόλουθο στίχο :
“Η Μόχωρα η Μόχωρα τ’ ολόγερα λιθάρια, εκεί απέσ’ ευρίουνταν έμορφα παληκάρια”.

Τα Μάλαχα ήταν ένα ελληνικό χωριό με 30 οικογένειες που ανήκαν στην επαρχία Αργυρούπολης του νομού Τραπεζούντας.
Το χωριό ήταν χωρισμένο σε πέντε μαχαλάδες :
• Ακριτάντων
• Ποπάντων
• Κεσογλάντων
• Σιδηροπουλέων
• Μυρωθάντων
Το χωριό είχε δύο ναούς, του Αγίου Παύλου και του Γεννεσίου της Θεοτόκου καθώς και τρία παρεκκλήσια : της Κοίμησης της Θεοτόκου, των Αγίων Θεοδώρων και του Αγίου Γεωργίου. Για την λειτουργία των ανωτέρω ναών και παρεκκλησίων είχαν δύο ιερείς ο παπα – Παύλος Παπαδόπουλος και ο παπα – Σπυρίδων Παπαδόπουλος.
Διατηρούσαν ένα τριτάξιο δημοτικό ελληνικό σχολείο με 30-40 μαθητές και με δασκάλους τους Γεώργιο Ιωαννίδη και Θεόδωρο Παπαδόπουλο.