Η επιβίωση των Ελλήνων Ποντίων υπό την τουρκική κυριαρχία
Από την επόμενη λοιπόν ημέρα που καταλύθηκε η εξουσία των Μεγάλων Κομνηνών και κυριεύτηκε η Τραπεζούντα, το τελευταίο προπύργιο του Ελληνισμού στην Ανατολή, ένα μέρος από τους κατοίκους της κατέφυγε στα βουνά ( όπου υπήρχαν ακόμη μικρές αδούλωτες περιοχές ), ένα άλλο μέρος μεταφέρθηκε στην μισοερειπωμένη Κωνσταντινούπολη για να ζήσουν εκεί και ένα τρίτο υποχρεώθηκε να κατοικήσει έξω από την πόλη και μάλιστα σε απόσταση από αυτήν.
Η μερίδα αυτή του λαού της Τραπεζούντας που εκδιώχθηκε έξω από την πόλη, εγκαταστάθηκε στα ανατολικά, κυρίως γύρω από την εκκλησία του Αγίου Φιλίππου και δυτικά γύρω από την Αγία Σοφία. Και είναι χαρακτηριστικό αυτό γιατί η εκκλησία μετά την υποδούλωση μετά την υποδούλωση και του Πόντου, έγινε η ασπίδα στις ορμές των βαρβάρων αλλά και η στέγη κάτω από την οποία κρατήθηκε άσβεστη η φλόγα του Ελληνισμού και της Ορθόδοξης πίστης.
Το αποκορύφωμα μιας τέτοιας βάρβαρης λογικής, ενός απολίτιστου λαού. Μέσα από αυτούς που διώχθηκαν να κατοικήσουν γύρω από την Τραπεζούντα ο Μωάμεθ διάλεξε τους ωραιότερους και νεότερους Πόντιους, τους πήρε στην υπηρεσία του και τους χρησιμοποίησε ως οπλίτες ή τους ανέθεσε άλλα καθήκοντα στην πλούσια Αυλή του. Πολλούς από τον κοινό λαό τους μοίρασε σαν σκλάβους στους στρατιώτες του και οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να τους υπηρετούν στις σκηνές, στα σπίτια, ακόμη και στις εξωτερικές τους μετακινήσεις.
Στα σπίτια που εγκαταλείφθηκαν, μετά τη βίαιη απομάκρυνση των Ποντίων, ο Μωάμεθ έφερε και εγκατέστησε Τούρκους από άλλες περιοχές, αλλοιώνοντας έτσι ολοκληρωτικά την πληθυσμιακή υπεροχή των Ελλήνων, στο δε Αυτοκρατορικό παλάτι των Κομνηνών τοποθέτησε τον υποναύαρχο του ναυστάθμου της Καλλίπολης, δίνοντας του συγχρόνως και τον τίτλο του πασά.
Ο ίδιος ο Μωάμεθ έμεινε στην Τραπεζούντα όλο τον χειμώνα και τότε μόνο αναχώρησε, όταν όλες οι εντολές του εκτελέσθηκαν και αλώθηκαν όλες οι πόλεις και τα χωριά του Πόντου. Και τα χρόνια, από την μαύρη εκείνη μέρα της άλωσης, άρχισαν να κυλούν και μια καταχνιά σκέπασε απ' άκρη σ' άκρη τη γη του Πόντου.
Βλέποντας όμως οι Τούρκοι με το πέρασμα του χρόνου ότι πέρα από τα σατανικά σχέδια εξόντωσης των υπόδουλων, είχαν ανάγκη από ορισμένα επαγγέλματα, άγνωστα σ' αυτούς, άρχισαν να φέρονται πιο ήπια στους Χριστιανούς και σιγά-σιγά να τους πλησιάζουν, δίνοντας συγχρόνως το δικαίωμα στους Έλληνες να συγκεντρώνονται όλο και πιο κοντά στην πόλη και να σχηματίζουν τις πρώτες ενορίες. Η κίνηση αυτή άρχισε μετά από έναν αιώνα περίπου, αφότου εγκαταστάθηκαν οι Τούρκοι ως αφέντες στην γη του Πόντου. Πολλά επαγγέλματα στα χέρια των Ποντίων άρχισαν να ανθίζουν, πολλές τέχνες, μα κυρίως το εμπόριο το οποίο από αρχαιοτάτων χρόνων, λόγω της γεωγραφικής θέσης του Πόντου, όπως είπαμε και παλιότερα, ήταν η πρώτη πηγή πλούτου των Ελλήνων.
Στο μικρό αυτό διάστημα, δηλαδή από τότε που δόθηκαν κάποιες ελευθερίες στους Έλληνες για εξυπηρέτηση πάλι της Τουρκικής κοινωνίας, μέχρι την εφαρμογή του Τιμαριωτικού Συστήματος, έχουμε μια τρομερή εξέλιξη των Ελλήνων σε σημείο να δημιουργούν μεγάλες περιουσίες και να παρουσιάζονται ισχυροί μπροστά στους Οθωμανούς.
Από το 1666 μέχρι το 1780, οι Χριστιανοί, εξαιτίας της εμφάνισης των Ντερεπέγηδων της μεγαλύτερης μάστιγας του μεσαίωνα για τον Ελληνισμό της Μ. Ασίας, άρχισαν να καταπιέζονται πολύ περισσότερο, οπότε έχουμε μια νέα φυγή των Ποντίων για άλλες περιοχές, μια νέα μετανάστευση.
Η εξέλιξη των Ελλήνων σε όλους τους τομείς σταματάει. Οι σατράπες του νέου συστήματος που διοικούν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, δεν αφήνουν περιθώρια για ανάπτυξη και πρόοδο στο Ελληνικό στοιχείο. Ο χρόνος που οι Ντερεπέγηδες διοικούν την Τουρκία, είναι αρνητικός για τις υποταγμένες φυλές.
Η ανάκαμψη και η εξέλιξη των Ελλήνων του Πόντου ξαναρχίζει με την εξόντωση των Ντερεπέγηδων, οι οποίοι εν τω μεταξύ άρχισαν να γίνονται επικίνδυνοι και γι' αυτήν την Υψηλή Πύλη. Η εξόντωση άρχισε το 1730 και τελείωσε το 1780. Χρειάστηκαν δηλαδή πενήντα χρόνια για να αποβληθεί καρκίνωμα και να επανέλθει πάλι η τάξη και η ασφάλεια στο Τουρκικό κράτος, αλλά και η σχετική ηρεμία στον υπόδουλο Ελληνισμό.
Η ζωτικότητα του Ποντιακού στοιχείου βρίσκει διέξοδο για να ξεφύγει και πάλι από την νωχελική στασιμότητα που τον οδήγησε η βάρβαρη καταπίεση. Οι τέχνες ξανανθίζουν στα ελληνικά χέρια, το εμπόριο παίρνει την ανοδική του πορεία. Οι επιστήμες της εποχής βρίσκουν στο ελληνικό πνεύμα γόνιμο έδαφος για την ανόρθωση των ερειπίων που άφησαν οι άρχοντες Τιμαριούχοι Έτσι περιουσίες άρχισαν να δημιουργούνται με την υπομονή και την εργατικότητα των Ποντίων.
Το γεγονός όμως αυτό ερέθιζε τους Τούρκους, οι οποίοι βλέποντας την πρόοδο των Χριστιανών επιτίθεντο στα κτήματα τους και δια της βίας αφαιρούσαν ότι υπήρχε κινητή και ακίνητη περιουσία.
Οι ενέργειες αυτές των Τούρκων οι οποίες πολλές ήταν και κατευθυνόμενες από τη κεντρική εξουσία, ανάγκαζαν αρκετούς από τους Έλληνες να αλλαξοπιστήσουν για να βρουν την ησυχία τους αυτοί και οι οικογένειες τους, ενώ όσοι έμεναν πιστοί στην πατροπαράδοτη θρησκεία μη μπορώντας να αντέξουν τους εξευτελισμούς και τις ταπεινώσεις, κατέφευγαν στα βουνά όπου ανάμεσα στα φαράγγια περνούσαν το υπόλοιπο της ζωής τους με δυσκολίες και πολλές στερήσεις.
Σε όλους αυτούς που δεν έσκυψαν το κεφάλι από την πρώτη ημέρα της άλωσης του Πόντου αλλά και στους μετέπειτα διωγμούς αναφέρονταν και οι παρακάτω στροφές του ηρωικού Ποντιακού τραγουδιού:
Έρθεν ο Τούρκον ο κακόν κι εκόνεψεν 'ς σην χώραν,
τ' ομάλια Τούρκς εγόμωσεν και τα βουνά λεβέντους
Βέβαια με τις λέξεις «ο Τούρκον ο κακόν» δεν εννοεί κάποιον συγκεκριμένο αλλόθρησκο, αλλά όλους εκείνους που με τις πρωτάκουστες και βάρβαρες ενέργειες τους, ανάγκασαν τους Έλληνες να εγκαταλείψουν τις οικογένειες τους, τις περιουσίες τους και να καταφύγουν στα βουνά.
Βάλσαμο στις πληγές αυτές και παρηγοριά στον πόνο των Ποντίων παρέμεινε η εκκλησία. Τα πολλά μοναστήρια, πέρα από σταθμοί γαλήνης και ψυχικής ηρεμίας, χρησίμευσαν σε όλους τους σκοτεινούς αιώνες της μαύρης δουλείας και σαν κέντρα πνευματικής ανάτασης, αναδεικνύοντας συγχρόνως πολλούς αξιόλογους άνδρες. Και το αξιοσημείωτο είναι ότι όπου διατηρήθηκαν τα μοναστήρια εκεί επέζησε το δίπτυχο Ελληνισμός-Χριστιανισμός, ενώ όπου δεν υπήρχαν, εκεί όλοι εξισλαμίσθηκαν και πολλοί εκτουρκίστηκαν.
Η απάρνηση βέβαια της πατροπαράδοτης θρησκείας από ορισμένους Πόντιους δεν έγινε παντού την ίδια χρονική περίοδο, αλλά σε διαφορετικές εποχές, αρχίζοντας από το 1071 με την πρωτοεμφάνιση των Τούρκων στην Μικρασία μέχρι τον 19ο αιώνα που έχουμε και το αποκορύφωμα των βίαιων εξισλαμισμών.
Αναφέρεται από όλους σχεδόν τους ιστορικούς, μετά την πτώση της πρωτεύουσα των Κομνηνών, οι Χριστιανοί που ζούσαν στα γύρω ορεινά της περιοχής, κυρίως όμως οι Ματσουκάτες, αποπειράθηκαν να ξαναπάρουν την πόλη. Έτσι μια Παρασκευή όταν οι Τούρκοι ήταν μαζεμένοι στα τζαμιά τους και οι πύλες των τειχών της Τραπεζούντας ήταν ανοιχτές, επετέθησαν στην πόλη, κυνήγησαν τους Οθωμανούς που βρήκαν μπροστά τους και για λίγες ώρες κράτησαν στα χέρια τους ένα μεγάλο μέρος της πόλης. Όμως οι Τούρκοι μετά το πρώτο τους ξάφνιασμα ανασυντάχθηκαν και πλεονεκτώντας σε οπλισμό και στρατό νίκησαν και έδιωξαν τους πρώτους αυτούς Πόντιους αντάρτες.
Όσους από αυτούς τους συνέλαβαν, τους οδήγησαν έξω από τα τείχη σε μέρος με το όνομα «Μεϊντανίν» όπου και τους εκτέλεσαν. Από τότε το σημείο εκείνο (το οποίο αργότερα έγινε πλατεία της Τραπεζούντας) ονομάστηκε «Γκιαούρ Μεϊντανίν» δηλαδή πλατεία των απίστων.
Η ενέργεια αυτή των Ποντίων που τάραξε για λίγο τα ήρεμα νερά της Τουρκικής επικράτησης στην Τραπεζούντα, ανάγκασε αυτούς για πολλά χρόνια αργότερα, μέχρι το 1800 περίπου, την ημέρα της προσευχής του, πάντα να έχουν κλειστές τις πύλες των τειχών, φοβούμενοι μήπως ξανασυμβεί κάτι παρόμοιο μ' εκείνο των Ματσουκέων.
Όσοι από τους Πόντιους αλλαξοπίστησαν από ανάγκη, φέρονταν στην αρχή στους υπόλοιπους Χριστιανούς με ευγένεια, τους βοηθούσαν, επικοινωνούσαν και πάντοτε γιόρταζαν μαζί για ένα διάστημα. Όταν όμως με το πέρασμα των χρόνων και με την αλλαγή των γενεών ξεχάστηκε η κοινή καταγωγή και τα κοινά παθήματα τους, τότε οι απόγονοι αυτών που αλλαξοπίστησαν έγιναν σκληροί τύραννοι προς αυτούς που παρέμειναν Χριστιανοί.
Αυτοί λοιπόν οι οποίοι ασπάστηκαν τον Ισλαμισμό την πρώτη εποχή δηλαδή με την πτώση της Αυτοκρατορίας, δεν επανήλθαν στο Χριστιανισμό διατήρησαν όμως τα Ελληνικά ήθη και έθιμα και ποτέ δεν έχασαν την καθαρή Ελληνική φυσιογνωμία. Πολλοί όμως οι οποίοι εξισλαμίστηκαν στη δεύτερη εποχή δηλαδή μετά την εφαρμογή του τιμαριστικού συστήματος στην Τουρκία το 1666, όπως οι κάτοικοι του Όφη, της Θοανίας, της Τόνιας, της Ματσούκας, της Κρώμνης και πολλών άλλων περιοχών, αυτοί με την εφαρμογή του «Χάτι Χουμαγιούν» σχεδόν όλοι επέστρεψαν και επίσημα στο Χριστιανισμό.
Αξιοσημείωτα είναι και αυτά που συνέβησαν στην πόλη Όφη και Ριζαίο όπου οι Έλληνες του Πόντου ευρισκόμενοι σε απόγνωση εξαιτίας των Τουρκικών πιέσεων μα κυρίως των Λαζών, συγκρότησαν ένα συμβούλιο από πρόκριτους και κληρικούς για να αποφασίσουν τι πρέπει να κάνουν. Μπροστά στο σταυροδρόμι που βρέθηκαν οι κυνηγημένοι εκείνοι Έλληνες αποφάσισαν άλλοι να δεχθούν τον Μωαμεθανισμό και να μείνουν ήσυχοι στα σπίτια τους και άλλοι να πάρουν το δρόμο της μετανάστευσης, του ξεριζωμού. Με την βοήθεια των εκτουρκισμένων συμπατριωτών τους, μπήκαν στα πλοία παίρνοντας ότι μπορούσαν να πάρουν και έφυγαν ανεμπόδιστα άλλοι για την Κριμαία και άλλοι για την Μολδαβία όπου και χάθηκαν, αφήνοντας όμως μερικά από τα έθιμα τους και πολλά στοιχεία της Ποντιακής γλώσσας.
Οι Λαζοί οι οποίοι επανήλθαν στον Μωαμεθανισμό μετά την άλωση του Πόντου, κακομεταχειρίστηκαν τους Πόντιους που ζούσαν στις γύρω περιοχές. Είναι ένα στοιχείο που αποδεικνύει ότι η τουρκόφωνη φυλή των Λαζών δεν έχει καμία απολύτως σχέση με τους Πόντιους.
Μπορεί λοιπόν η άλωση της Τραπεζούντας να σήμαινε το τέλος της πολιτικής ελευθερίας, της ανεξαρτησία των Ελλήνων, δεν σήμαινε όμως και υποταγή της Εθνικής συνείδησης. Αυτή η συνείδηση δεν χάθηκε, δεν έσβησε, γι' αυτό και ο Ποντιακός Ελληνισμός δεν εξαφανίστηκε όπως έγινε με δεκάδες φυλές και εθνότητες της Μ. Ασίας που τούρκεψαν, που εξισλαμίσθηκαν και έλειψαν για πάντα από την ιστορική πραγματικότητα. Οι Έλληνες του Πόντου συντηρώντας την λαϊκή – εθνική παράδοση τους, παρότι είχαν χάσει την εθνική τους ανεξαρτησία, συνέχισαν να διατηρούν κάτω από την Οθωμανική καταπίεση την φλόγα του Ελληνισμού.
Διατήρησαν πρώτα πρώτα την θρησκεία και κατά δεύτερο λόγο την γλώσσα. Για τα ήθη και έθιμα, τους χορούς, τη μουσική, την ποίηση, δεν κάνουμε λόγο γιατί αυτά έμειναν αναλλοίωτα μέχρι σήμερα. Έτσι στον ανατολικό και κεντρικό Πόντο, ιδίως στον παραλιακό, διαφύλαξαν στη μεγάλη τους πλειοψηφία την ορθόδοξη πίστη. Την διαφύλαξαν είτε φανερά με όλες τους τις συνέπειες των μη εξισλαμισθέντων, είτε κρυφά, ως δίπιστοι, με την προσποίηση του διπλού θρησκευτικού προσώπου. Το δεύτερο, το έκαναν σε δύσκολες καταστάσεις και περιόδους, οπότε στα φανερά επροσποιούντο τους μουσουλμάνους, ενώ κρυφά παρέμεναν Χριστιανοί.
Κι αυτό το πετύχαιναν έχοντας δύο ονόματα: ένα μουσουλμανικό φανερά, κι ένα Χριστιανικό (το βαπτιστικό τους) στα κρυφά. Επίσης βαπτίζονταν, παντρεύονταν και κηδεύονταν με δύο τελετές, μία φανερή (την μουσουλμανική) και μία κρυφή (την Χριστιανική). Αυτό για περισσότερο από δυο αιώνες διατηρώντας κρυφές εκκλησίες, κρυφά εικονίσματα, ιερείς και κρυμμένα ευαγγέλια. Ώσπου κάποτε όταν ήρθαν οι πιο ελεύθεροι καιροί, φανερώθηκαν ομαδικά και δήλωσαν υπερήφανα την Ελληνικότατη καταγωγή και εθνικότητα τους. Οι κρυπτοχριστιανοί ή δίπιστοι όπως ονομάστηκαν πήραν το όνομα «κλωστοί» από το Ποντιακό ρήμα «κλώσκουμε» δηλαδή γυρίζω πράγμα που δεν ήταν βέβαια σωστό, διότι αυτοί ποτέ δεν έγιναν μουσουλμάνοι, άρα ασπάστηκαν ποτέ τον Μωαμεθανισμό. Τουρκικά δε ονομάστηκαν «τενεσούρ ρούμ» που σήμαινε Έλληνες που αλλαξοπίστησαν, επειδή εθεωρούντο από τους Τούρκους ότι από μωαμεθανοί έγιναν Χριστιανοί.
Στον δυτικό παραλιακό Πόντο, αλλά και στο εσωτερικό, ένα μεγάλο μέρος του Ελληνισμού δεν άντεξε στην βία και την καταπίεση με αποτέλεσμα να εξαφανιστεί για πάντα από τον εθνικό κορμό. Εκτός από μερικές μικρές ομάδες στις πόλεις και τα μεγάλα χωριά, κυρίως της παραλιακής χώρας.
Είναι οι περιπτώσεις των Ελλήνων Χριστιανών οι οποίοι ήταν απαραίτητοι στην Τουρκική κοινωνία και η οποία τους δέχονταν με την εθνική τους υπόσταση και θρησκεία. Βασικά οι μεγάλοι πληθυσμοί που σώθηκαν ήταν αυτοί του ανατολικού Πόντου, παραλιακού και μεσογειακού. Κι αυτό γιατί συγκεντρώθηκαν γύρω απ' τα μεγάλα μοναστήρια όπως της Παναγίας Σουμελά, του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα, τον Άγιο Ιωάννη Βαζελώνος και πολλών άλλων αλλά και γύρω από τα μεταλλεία της Αργυρούπολης, της Νικόπολης στα οποία ο Σουλτάνος έδωσε ειδικά προνόμια.
Με τα προνόμια αυτά μπορούσαν να χρησιμοποιούνται οι μοναδικοί και αναντικατάστατοι Πόντιοι μεταλλουργοί και τεχνίτες στην εκμετάλλευση των πολύτιμων λίθων, χωρίς διάκριση εφόσον εξυπηρετούσαν τα οικονομικά συμφέροντα της Τουρκίας.
Προνόμια βέβαια και ατέλειες δόθηκαν και σε ορισμένα χωριά της Ματσούκας για τον καθαρισμό των μεταλλευμάτων της Αργυρούπολης στα μεταλλουργικά τους καμίνια, όπως επίσης και στους Έλληνες ναυπηγούς της Σινώπης για την ναυπήγηση πολεμικών πλοίων. Και είναι αυτός λόγος που πολλοί Έλληνες των παραλιακών πόλεων του Πόντου, αλλά και των νησιών του Αιγαίου που γνώριζαν την τέχνη, πλησίασαν στην Σινώπη για να βρουν ανάλογη δουλειά και να επιβιώσουν.
Γενικά ο Ελληνισμός του Πόντου, διατήρησε τις παραδόσεις του, τους θρύλους του, τα τραγούδια του, τους χορούς, τα ήθη και έθιμα διατήρησε το μεράκι της μάθησης και της μόρφωσης, ιδρύοντας σχολεία και γυμνάσια. Διατήρησε όμως και κάτι ακόμη, την κοινωνική αυτοδιοίκησή του.
Αυτή όμως η πρόοδος και η δημιουργία δεν θα μπορούσε να αντέξει στις συνεχείς πιέσεις του σκοταδισμού και της αμάθειας ενός βάρβαρου λαού, αν δεν υπήρχε όπως πάντα, το μεγάλο στήριγμα και η αρωγός βοήθεια της εκκλησίας, η οποία αναγνωρίστηκε από τους Σουλτάνους από τα πρώτα κιόλας χρόνια μετά την άλωση της Τραπεζούντας.
Πήρε η εκκλησία στα χέρια της την Εθνική υπόθεση μετά την κατάλυση του Ελληνικού κράτους του Πόντου και συγκρότησε την ενότητα των ορθοδόξων και διατήρησε την ελπίδα της εθνικής επιβίωσης.
Και σ' αυτόν τον μεγάλο αγώνα δεν ήταν λίγα τα θύματα της. Αμέτρητα τα ονόματα ιερέων, αρχιερέων και μητροπολιτών που θυσιάστηκαν στην άνιση μάχη του Ελληνισμού του Πόντου και κράτησαν σε πείσμα των σαρακιφόρων άσβεστη την φλόγα της Χριστιανικής πίστης.
Είναι άξιοι τιμής και θαυμασμού, μνήμης και μίμησης γιατί επί έξι αιώνες παρά τους συνεχείς διωγμούς, δε λύγισαν, δεν έσκυψαν το κεφάλι στον αιμοχαρή τύραννο και κατόρθωσαν να διασώσουν τον εθνισμό των Ελλήνων Ποντίων, την ελληνικότατη γλώσσα, την ιστορία τους, την Ορθοδοξία γενικότερα.
