Ο εν Καυκάσω Ελληνισμός ( Ο Ελληνισμός του Κάρς και του Καυκάσου)
Οι μετοικήσεις των Ελλήνων του Πόντου προς τη γή του Καυκάσου έχει βάθος αιώνων και δεν αφορά μόνο στην περίοδο του τέλους του Ρωσοτουρκικού πολέμου όπως νομίζουν ή πιστεύουν πολλοί. Ο ελληνισμός ο ευρισκόμενος σήμερον εν Καυκάσω και εις τας νοτιο-ανατολικάς επί του Ευξείνου παραλίους χώρας της ρωσικής επικράτειας και ανερχόμενος εις εκατοντάδας χιλιάδας, απώκησεν ολόκληρος εκ Πόντου.
Ο εν Καυκάσω Ελληνισμός. Κατά τη δευτέρα αυτόθι περίοδον των διωγμών 1660-1700, τους οποίους επροκάλεσαν κατά μέγα μέρος οι ντερέ-μπέηδες (τιμαριούχοι), κατηνέχθησαν καταστρεπτικώταται πληγαί κατά του ελληνισμού. Το ρεύμα της μεταναστεύσεως επέφερε μεγάλην ελάττωσιν του πληθυσμού, κυρίως εις τας επαρχίας Χαλδίας και Θεοδοσιουπόλεως, εκ των οποίων μέχρι του 1829 υπολογίζεται ότι έφυγον περί τας 2.000 οικογενειών. Παραθέτουμε κατωτέrω τρείς αναλυτικούς στατιστικούς πίνακας, εμφαίνοντας τους ελληνικούς πληθυσμούς του Καυκάσου κατά περιφερείας της αρχικής εγκαταστάσεως. Ο πρώτος πίνακας εμφανίζει τους πληθυσμούς εις τους οποίους ουδεμία σχεδόν μεταβολή επήλθεν εκ των συνεπειών του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και οι οποίοι παραμένουν εις τα μέρη της πρώτης τους αποικίσεως. Ο δεύτερος πίνακας εμφανίζει τους πληθυσμούς από τούς οποίους το ήμισυ περίπου κατέφυγε στις Ελλάδα και τέλος, ο τρίτος πίνακας εμφανίζει τους πληθυσμούς οι οποίοι μετά τη Συνθήκη του Μπρέστ-Λιτόβσκ, εγκατέλειψαν ολοκληρωτικώς τας περιφερείας του Κάρς-Αρταχάν και κατέφυγον εις Ελλάδα. Για τη σύνταξη της στατιστικής αυτής, ως βάση ελήφθη το Ρωσικόν Ημερολόγιον του Καυκάσου του έτους 1914-1915. Τας παρατηρηθείσας (ελαχίστους πάντως) ελλείψεις και ανακριβείας ανεπληρώσαμεν ημείς εξ άλλων πηγών και κυρίως εκ των δεδομένων της επιθεωρήσεως των ελληνικών εκεί σχολείων δια το έτος 1919-1920 με βάσιν την αναλογίαν του αριθμού των μαθητών προς 100 κατοίκους. Σταθερός συντελεστής της αναλογίας είναι ο αριθμός 12, δεδομένου ότι οι Έλληνες του Καυκάσου και γενικώς της διασποράς εφήρμοζαν την αρχή της υποχρεωτικής φοιτήσεως. Ελήφθησαν υπ΄όψιν και αι παλαιότεραι πληροφορίαι του Μαρκησίου Φωτιάδου εκ της εφημερίδος “Νέος Κόσμος” της Οδησσού ως και του Ι. Κάλφογλου.
Πίνακας Πρώτος / Περιφέρειαι Τυφλίδος – Αλλαβερτί – Μπορζόμ
Οι πληθυσμοί του πρώτου αυτού πίνακα κατέφυγον εις τον Καύκασον κυρίως μετά τον ρωσοτουρκικόν πόλεμον του 1828 και ελάχιστοι μετά τον Κριμαϊκόν του 1856. Είναι δηλαδή οι αρχαιότεροι μετανάσται της δευτέρας περιόδου. Προέρχονται εκ των περιφερειών Θεοδοσιουπόλεως (Ερζερούμ) και Αργυρουπόλεως Πόντου. Κατά πλειονοψηφίαν είναι τουρκόφωνοι. Πρό της ρωσικής επαναστάσεως εις τα σχολεία της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, τα μαθήματα εδιδάσκοντο εις την ρωσικήν γλώσσαν. Μετά την επανάστασιν, εθνικοποιηθέντων των σχολείων, καθιερώθη η ελληνική ως γλώσσα διδασκαλίας απάντων των μαθημάτων.
Πίνακας Δεύτερος / Περιφέρειαι Βατούμ – Σουχούμ – Πότι κτλ
Δια τας περιφερείας αυτάς αι πληροφορίαι του Ημερολογίου είναι ελλιπείς. Κατά τα δεδομένα της απογραφής ην ενήργησεν η Ελληνική εν Καυκάσω Αποστολή, ως και τας πληροφορίας του κ Ισ. Ιωσηφίδου, στηριχθείσας επι του αριθμού των μαθητών, ο ελληνικός πληθυσμός της Απχαζίας (Σοχούμ κτλ), ανήρχετο εις 45.000, του Βατούμ εις 20.000 και των λοιπών μικρών πόλεων και χωρίων εις 10.000. Κατά ταύτα το σύνολον των ελληνικών πληθυσμών των παραλίων του Καυκάσου δέον να υπολογιστεί εις 75.000 εκ των οποίων 15 με 20.000 μετώκησαν εις την Ελλάδα.
Πίνακας Τρίτος / Περιφέρειαι Κάρς – Αρδαχάν – Αλεξανδρουπόλεως κτλ
Οι πληθυσμοί των περιφερειών Κάρς – Αρδαχάν μετηνάστευσαν εις τον Καύκασον μετά τον ρωσο-τουρκικόν πόλεμον του 1877-1878 εκτός του συνοικισμού Βεζίνκεϊ (Βεζίνκιοϊ) ιδρυθέντος πρό της χρονολογίας αυτής. Ολόκληρος σχεδόν ο πληθυσμός των περιφερειών αυτών κατέφυγεν εις Ελλάδα. Μητρική γλώσσα ήτο η ποντιακή διάλεκτος. Κατά την επίσημον λεπτομερή στατιστικήν της Ελληνικής Αποστολής του Καυκάσου μετεφέρθησαν εκ Βατούμ εις Θεσσαλονίκην κατά τα έτη 1920-1921 52.878 άνθρωποι και 7.7367 ζώα (έκθεσις Ι. Κωνστανταράκη, Αρχηγού Αποστολής). Οι μεταναστεύσαντες πληθυσμοί κατανέμονται ως εξής, κατά περιφερείας προελεύσεως εκ Καυκάσου:
• 40.000 περίπου εκ της Περιφερείας Κάρς – Αρταχάν (εκ του αρχικού αριθμού των 54.000 περίπου 7.000-8.000 επέθανον εκ των κακουχιών καθ’ οδόν και εις Βατούμ και 6.000 με 7.000 κατέφυγον εις το Κουμπάν όπου και ευρίσκονται σήμερον.
• 15.000 – 20.000 εκ των περιφερειών Σοχούμ, Βατούμ και Τσάλκας.
Κατά ταύτα εκ του συνόλου των 172.811 παρέμειναν εις τον Καύκασον 119.933 Έλληνες. Λαμβανομένης υπόψιν της φυσιολογικής αυξήσεως του πληθυσμού δέον να παραδεχθώμεν ότι ο σημερινός πληθυσμός των Ελλήνων εν Καυκάσω, εγγίζει τον πρό της μεταναστεύσεως τοιούτον. Ας σημειωθεί ενταύθα ότι εκ των καταφυγόντων εις Ελλάδα Καυκασίων απέθανον εν Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης 20.000 – 22.000 άνθρωποι. Περι των αιτιών της τρομερής αυτής απωλείας θα ομιλήσουμε εις άλλο κεφάλαιον εν εκτάσει.
Διευκρινιστική σημείωση (Βασιλείου Β. Πολατίδη). Σε αρκετές περιπτώσεις τα ως άνω χωρία ή περιοχές αναφέρονται με σχετικά μικρές διαφορές από τα γνωστά στους περισσοτέρους από εμάς ονόματα, όπως λόγου χάριν: Βεζίνκεϊ αντί για Βεζίνκιοϊ, Αραμιβαρτάν αντί για Χαραμί Βαρτάν, Αμπολπάρτ αντί για Απουλπάρτ, Αλά Κιλισά – Δόρτ Κιλισά – Τέκ Κιλισά αντί για Αλά Κιλισέ, Ντόρτ Κιλισέ, Τέκ Κιλισέ κτλ. Οι μικροδιαφορές αυτές στην καταγραφή των ονομάτων οφείλονται στην τοπική προφορά των Ελλήνων Καυκασίων-Καρσλήδων και στην καθιερωμένη καθαρεύουσα ελληνική γλώσσα των χρόνων εκείνων η οποία δεν επέτρεπε ή δεν προέβλεπε την απόδοση δια της γραφής των σημαδόφωνων της ποντιακής διαλέκτου. Κλασικά παραμένουν τα παραδείγματα της Τσίτης η οποία σε πολλές περιπτώσεις μπορεί κανείς να τη βρεί ο Δζίτη, το Ντιβίκ ως Διβίκ, το Ακ Ντάγ Ματέν ως Άκ Δάγ Μαδέν, δηλαδή όπου “ντ” υπάρχει αντικατάσταση με το “δ” καθώς στην τουρκική γλώσσα δεν υπάρχει το “δ”.
"Ο εν Καυκάσω Ελληνισμός". Κείμενο του Γ. Τηλικίδη, τέως προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου των Ελλήνων του Αντικαυκάσου και Επιθεωρητού των Σχολείων της Ελληνικής μειονότητος Καυκάσου. Πηγή: Ποντιακά Φύλλα – Αθήνα 1939 – Άγνωστες Ιστορικές σελίδες του Ποντιακού Ελληνισμού. Κάρς (Γάρς) & Καύκασος. Ιστορία - Λαογραφία - Πολιτισμός
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
