Άννα Δαβίδ Κομνηνή - Κάστρεν Γουδουλάς

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Ιστορικά πρόσωπα

Από τη ζωή της Άννας Κομνηνής - Ιδιαίτερη αναφορά στο Ωραιόκαστρον ή Κάστρεν Γουδουλάς. Από την μεγάλη βασιλική οικογένεια των Κομνηνών της Τραπεζούντας η οποία συνέδεσε περισσότερο το όνομά της με τον τόπο και ιδιαίτερα με τα ενδότερα του Πόντου είναι η Άννα Κομνηνή η θυγατέρα του Δαβίδ Κομνηνού του τελευταίου αυτοκράτορα της Τραπεζούντας.

Έχουν γραφτεί πολλά απ’ τους ιστορικούς για τη Άννα Κομνηνή αλλά εδώ θα επιχειρήσουμε να αναφέρουμε αρκετά στοιχεία που διασώθηκαν απ’ την λαϊκή μας παράδοση. Η παρούσα σκιαγράφηση αφορά σε σημεία της άγνωστης δράσης της βασιλόπαιδος Άννης μετά την παράδοση της μεγίστης πόλεως της Τραπεζούντος στους τούρκους στις 15 Αυγούστου 1461. Μια παράδοση αναφέρει για την Άννα Κομνηνή ότι παρέμεινε στην Τραπεζούντα όπου βίαια προσήχθη στο χαρέμι του σουλτάνου κι αργότερα περιφρονημένη πλέον την έδωσαν σε γάμο στον Σαγανό πασά και “χάθηκε” στον ισλαμισμό. Άλλη παράδοση αναφέρει ότι μετά την έξοδο της απ’ το χαρέμι δόθηκε σε κάποιον χότζα για να την εξισλαμίσει. Επειδή όμως εκείνη αρνήθηκε σθεναρά την έδιωξε και την καταδίωξε σκληρά. Τότε η Άννα κατέφυγε στο οχυρό χωρίον Τσαγγαρή σε τρίωρη απόσταση απ’ την Τραπεζούντα κι’ από 'κεί στο χωρίον Χαψίν σε εξάωρη απόσταση απ’ την Τραπεζούντα όπου έχτισε χωριό που το ονόμασε Κορήαννα (κόρη – Άννα). Αλλά κι εκεί, επειδή κάποιοι κάτοικοι ασπάστηκαν τον ισλαμισμό κι έγιναν επικίνδυνοι, αναγκάστηκε να καταφύγει στα χωριά της Μούζαινας που ήταν πλέον δυσπρόσιτα λόγω των φυσικών φαραγγιών. Άννα Δαβίδ Κομνηνή. Σύμφωνα με την παράδοση, καθώς η Άννα Κομνηνή διέφυγε απ’ την προσοχή των τούρκων, μαζί με τους προκρίτους και κληρικούς που αποτελούσαν την ακολουθία της, κατέφυγαν στο Χαμψίκιοϊ όπου παρέμειναν αρκετό καιρό. Γενικότερα σε αυτή την περιοχή του Παρυάδρη επικρατούσε σχετική ελευθερία καθώς δεν υπήρχαν εγκαταστημένοι τούρκοι αφενός και αφετέρου οι φρουροί στην ενδοχώρα επέδειξαν σθεναρότερη αντίσταση μιας και τους βοηθούσε το δυσπρόσιτο της περιοχής, τα πυκνά δάση, τα απότομα φαράγγια και η οχυρά κορυφογραμμή του Παρυάδρη, Κουλάτ – Αεσέρ – Ζύγανα. Σε αυτά τα ψηλά οροπέδια οι τοπικές φρουρές αλλά κι όσοι είχαν καταφύγει εκεί απ’ τις παράλιες πόλεις εξακολουθούσαν να αντιστέκονται και να υπεραμύνονται την ελευθερία τους για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την πτώση της Τραπεζούντας. Το Παλαιόκαστρον της Ματζούκας αποτελούσε οχυρότατο φρούριο στους βόρειους πρόποδες της όρους Ζύγανα το οποίο απέκρουσε επι μακρόν τις επιθέσεις των κατακτητών και εγκαταλείφθηκε απ’ την γενναία φρουρά μόνο όταν οι εχθροί κατόρθωσαν να βρουν τις πηγές ύδρευσης του Κάστρου καταστρέφοντας τους υδροσωλήνες. Λέγεται ότι οι πηγές αποκαλύφθηκαν στον εχθρό απ τα μουλάρια που περνούσαν απ΄ την περιοχή εκείνη του φρουρίου οπότε αντιλαμβανόμενα το νερό που κυλούσε κάτω απ’ τα πόδια τους μέσα στους υδροσωλήνες επέμεναν να μυρίζουν επίμονα το έδαφος. Η Άννα Κομνηνή αφού βρήκε αυτή τη στοιχειώδη ελευθερία στο Χαψίκιοϊ σκέφτηκε να οργανώσει εξέγερση κατά των τούρκων και σ’ αυτό το σχέδιο προέτρεψε τους κατοίκους όχι μόνο εκείνων των ορεινών χωρίων αλλά και της Χαλδίας στέλνοντας έμπιστους φίλους της προς αυτόν τον σκοπό. Οι Χαλδαίοι όμως που είχαν υποφέρει ανεκδιήγητα δεινά απ’ τις ορδές του σουλτάνου και έχοντας πικρή πείρα από παρόμοιους πειραματισμούς όχι μόνο απέκρουσαν ρητά τις προτάσεις των απεσταλμένων της βασιλόπαιδος Άννης, αλλά επιπλέον απείλησαν ότι εάν επέμεναν, θα τους κατέδιδαν στους τούρκους. Πληροφορήθηκε η Άννα όσα είχαν εξελιχθεί στην Χαλδία και υποπτευόμενη την παρουσία των εξισλαμισμένων κατοίκων του Χαψίκιοϊ, κατέφυγε στα νότια του όρους Ζύγανα μέσα σε δυσπρόσιτα δάση των φαραγγιών της Μούζαινας σε ένα έρημο και εγκαταλειμμένο χωριό. Το χωριό αυτό είχε ιδρυθεί από Αρμενίους οι οποίοι έφυγαν με τις διώξεις των τούρκων και κατέφυγαν σε ένα πυκνό δάσος όπου εγκαταστάθηκαν κοντά σε έναν εγκαταλελειμμένο από παλιά ναό. Εκεί οι Αρμένιοι έχτισαν νέα σπίτια, εκχέρσωσαν εκτάσεις κι επιδόθηκαν στην γεωργία και κτηνοτροφία. Τα νέα χωράφια έδωσαν πλούσια σοδιά σε σιτηρά εξ’ ου και το όνομα που έδωσαν οι Αρμένιοι σ’ εκείνον τον τόπο “Χάτς” δηλαδή τόπος ψωμιού. Φαίνεται ότι ο προαναφερθείς ναός είχε χρησιμοποιηθεί σαν κατοικία όπως μαρτυρεί μια επιγραφή : “ότι ο ναός ήταν αλλοιωμένος και εσωτερικά μαυρισμένος”. Λίγο πιο χαμηλά και δεξιά απ’ το Χάτς υπήρχε άλλο μικρό ελληνικό χωριό που ιδρύθηκε από κάποιον φυγά καλούμενο Φωκά εκ του οποίου έλαβε το όνομα: “Αεφωκάς” (Άγιος Φωκάς). Περισσότερα για το χωρίον Χάτς (Ωραιόκαστρον) Χαλδίας μπορείτε να διαβάσετε εδώ. Ο Φωκάς δεν μπορούσε να ανεχτεί την πρόοδο των Αρμενίων και θεωρούσε την παρουσία τους εκεί ως επιζήμια για τον ελληνικό πληθυσμό της περιοχής οπότε αποφάσισε να τους εκδιώξει. Με την υποστήριξη κατοίκων κι από άλλα χωριά επιτέθηκε εναντίον των κατοίκων του χωρίου Χάτς και τους εκδίωξε κακήν κακώς αρπάζοντας τις περιουσίες τους. Πριν προλάβει ο Φωκάς με τους υπόλοιπους να εγκατασταθούν στο Χάτς, κατέφθασε η Άννα Κομνηνή με την συνοδεία της και εγκαταστάθηκε στα κενά οικήματα του χωριού. Εκεί η Άννα έμεινε περίπου δύο χρόνια επιδιδόμενη με ζήλο στην οικονομική περισυλλογή και οργάνωση της άμυνας του τόπου. Ανήγειρε πολλά αμυντικά έργα και σε κατάλληλες τοποθεσίες κατασκεύασε ωραία κάστρα (φρούρια), απ’ τα οποία το χωρίο μετονομάστηκε σε Ωραιόκαστρον. Στη συνέχεια στόλισε και ανακατασκεύασε τον περιφρονημένο ναό όπως μαρτυρεί η επιγραφή που βρίσκεται στο κονίαμα της εσωτερικής επιφάνειας του τοίχου πίσω απ’ την Αγία Τράπεζα. Την εποχή που γράφτηκε η παρούσα εργασία, η επιγραφή εκείνη είχε φθαρεί απ’ την πολυκαιρία και ήταν δυσανάγνωστη. Κατά τον χρονογράφο Κοσμά μοναχό της Ιεράς Μονής Βαζελώνος (κώδικας της Μονής Βαζελώνος σελ. 68-71) η ως άνω επιγραφή είχε ως εξής : “Οράς το δείγμα του Θεαρέστου βίου και της ακραιφνούς πίστεως. Η Άννα η Δαβίδ Κομνηνή συν τοις τέκνοις αυτής ήγειραν. Είδον γαρ ούτοι τον Ναόν του Ταξιάρχου άμορφον αλλοίωσιν ηλλοιωμένον, Εκκλησίας ένδοθεν ημαυρωμένης όλως και λοιπόν εφρόντισαν αμαρτιών χάριν τε λύτρον και βροτών σωτηρίαν, εγκαινίσαι πάντων προσκυνούντων δουλικώς, μετά Σωφρονίου εξάρχου και Πρεσβυτέρου Νικολάου στιχογράφου”. Η Άννα απέβλεπε στην εφαρμογή των σχεδίων της όπως τα είχε οραματιστεί και οργανώσει στο Χαψίκιοϊ, οπότε συγκέντρωνε τρόφιμα και πολεμοφόδια μέσα στα φρούρια της και οργάνωσε στρατιωτικά τους οπαδούς της. Προκειμένου να κυριαρχήσει στα προς νότο και ανατολικά διόδια (διελεύσεις) έχτισε και άλλα οχυρωματικά έργα στα βορειοανατολικά του Ωραιόκαστρου στην κυρίως Μούζαινα και στο Σταυρίν και νότια κοντά στον Άγιον Φωκά. Σε έναν ορεινό “αγκώνα” μεταξύ της Μούζαινας και του Σταυρίου στη θέση “Μαύρον Μυτίν" του λεγομένου “Πασσάλια” πάνω από δασώση έκταση επ’ ονόματι “Γουδουλάς” υπήρχαν ερείπια βυζαντινού φρουρίου. Το φρούριο αυτό ονομάζετο “Κάστρεν τη Γουδουλάς” και βρισκόταν στην ψηλότερη κορυφή ενός απρόσιτου βράχου σε ύψος 500 μέτρων πάνω απ’ την κορυφογραμμή του όρους και δέσποζε πάνω απ’ όλα τα διόδια (διελεύσεις-περάσματα) του Σταυρίου ως τη Χάραβα. Υπαγόταν στη διοίκηση του Δούκα Μεσοχαλδίου απ’ τον οποίο ζήτησε βοήθεια ο φρούραρχος του κάστρου (Αφέντης) όταν πολιορκήθηκε απ’ τους Σαρακηνούς όπως μαρτυρεί το διασωθέν άσμα “Τη Γουδουλάς ο Κάστρεν” :
“ Χίλιοι νομάτ’ Σαρακενοί εφάνθαν ΄ς σα Πασσάλια,
έρχουντανε να πολεμούν, τη Γουδουλάς τον Κάστρεν.
Εφτά ημέρας πολεμούν, εφτά ημέρας κρούγ’νε,
σκοτούνταν οι Σαρακενοί, κι απ’ είνας είνας ρούζ’νε.
Κι Αφέντης ο πολύχρονον διαταγήν εδώκεν :
να βγαίν’ έναν παλλήκαρον να πάη ευρήκ’ τον Δούκα,
να φέρη-ατονα το χαρτίν, το καλοσφραγισμένον.
Ένας μικρός καλόερος ευτάει την προσευχήν ατ’
χωρίς κανείς να ‘λέπη ατον, τον κάστρον κατηβαίνει.
Τον Κάστρον ετριύλτσανε χαλάν’νε τα περβόλια,
κι αν ‘κ̌’έρτ’ ο Δούκας ‘γλήγορα, ο Κάστρεν έν’ χαμένος.
‘Σ ση Ήλ’ τ’ αργοβασίλεμαν, απ’ έξ’ σουμάδ’ εδώκαν
έρθαν κι’ εκαλοσούμωσαν και απ’ οπίσ’ εστάθαν,
έσυραν τα χαντζάρια’ τουν, κι ερούξαν ΄ς ση φωτίαν,
ως τη Ήλ’ την Ανατολή Σαρακενός ‘κ̌’’ επέμ’νεν”.

Πιστεύεται ότι ο καλόγερος που εξήλθε απ’ το φρούριο, καταγόταν απ΄ την ιερά μονή Τιμίου Σταυρού του χωρίου Σταυρίν αλλά είναι άγνωστος ο λόγος για τον οποίο είχε καταφύγει στο φρούριο. Ο νεαρός μοναχός έγκαιρα προσκόμισε την επιστολή του Φρούραρχου στον Δούκα του Μεσοχαλδίου ο οποίος προσέτρεξε άμεσα σε βοήθεια των πολιορκούμενων κάνοντας επίθεση και νικώντας κατά κράτος. Η επίθεση ξεκίνησε πριν την δύση του ήλιου και μέχρι το πρωϊ ούτε ένας Σαρακηνός είχε μείνει ζωντανός. Το φρούριο της Γουδουλάς επισκευάστηκε απ’ την Άννα και κατέστη απόρθητο.
Το μεγαλύτερο μέρος του κάστρου ήταν λαξεμένο σε βράχο και το βόρειο μέρος του στο οποίο υπήρχε άνοδος, χτίστηκε ισχυρό τείχος με μικρές τρύπες που χρησίμευαν σαν πολεμίστρες. Παραπλεύρως του κυρίως φρουρίου υπήρχε ένα είδος μικρού υπόστεγου μέσα στον βράχο που χρησιμοποιείτο ως αποθήκη τροφίμων και πολεμοφοδίων και δίπλα του μικρή λαξευτή δεξαμενή γεμάτη από βρόχινο νερό το οποίο χρησιμοποιούσαν κατά τις περιόδους των πολιορκιών - επιθέσεων. Το 1880 μια ομάδα κυνηγών απ’ το Σταυρίν ανέβηκε με πολλές δυσκολίες στο φρούριο της Γουδουλάς όπου βρήκαν “ζαγκωμένα σιγκία και σάϊταν” δηλαδή : σκουριασμένες λόγχες και βέλη τα οποία σώζονταν μέχρι την ανταλλαγή. Κάτω απ’ το Κάστρεν τη Γουδουλάς, στην οδό Στύλους – Αγίου Φωκά με την υπόδειξη της βασιλόπαιδος Άννης χτίστηκε το σωζόμενο μέχρι των ημερών της ανταλλαγής ναϊδριο της Αγίας Μαρίνας. Στην Άννα Κομνηνή αποδίδονται τα σπουδαία αλλά και περίτεχνα αμυντικά έργα του όρους Πλακίν στο Σταυρίν. Οι τρύπες που υπήρχαν στους πρόποδες του όρους χρησίμευαν ως ασφαλή κρησφύγετα των κατοίκων και ορμητήρια των πολεμιστών. Η Άννα όσο διάστημα έμενε στη Μούζαινα, φρόντιζε πολύ τους κατοίκους της περιοχής. Επιδιόρθωσε ναούς, άνοιξε δρόμους και έκανε πολλές αγαθοεργίες. Αυτό που απασχολούσε πάντα την βασιλόπαιδα ήταν να αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό. Το περιβάλλον δυστυχώς δεν ήταν πρόσφορο για μια τέτοια επιχείρηση. Προδομένη στους τούρκους αναγκάστηκε να φύγει στο εσωτερικό ακολουθούμενη απ’ την αυλή και τους οπαδούς της. Τα ονόματα των χωρίων των οποίων το δεύτερο συνθετικό είναι -άνα ή -άννα κατά τη λαϊκή παράδοση αποδεικνύουν τον σταθμό ή τη διαμονή της Άννας Κομνηνής, όπως λ.χ. Γόδωννα ή Χόζοννα (Κήζ Άννα), Αυλήαννα (Αυλή Άννας), Χαιρίαννα (χήρα ή χαίρε Άννα) κλπ.