Η αποπεράτωση του Ιερού Ναού της Υπαπαντής του Σωτήρος στα Κοτύωρα συντελέστηκε το 1902 με 1903. Έως τότε οι κάτοικοι της ομώνυμης ενορίας εκκλησιάζονταν σε πολύ χαμηλότερη και φτωχική εκκλησία, χτισμένη πρόχειρα απ τους πρώτους οικιστές του τόπου, άποικους απ’ την Αργυρούπολη και την περιφέρεια της μετά το 1765.
Ο ναός χτίστηκε σύμφωνα με το σχέδιο του ναού της Αγίας Τριάδος της Αμισού. Επιβλητικός σε εμφάνιση με τις πελεκητές πέτρες των τοίχων, με τον ψηλό τρούλο και το κωδωνοστάσιο, δέσποζε πάνω στη βραχώδη παραλία απ’ όπου τον προστάτευε πανύψηλος τοίχος που περιλάμβανε και τον αυλόγυρο της Ψωμιάδειου Σχολής, ενώ στα δυτικά του είχε τον δημόσιο δρόμο των Κοτυώρων.
Η ανέγερση είχε αρχίσει το 1885 περίπου και κράτησε πολύ καιρό. Χτίστηκε με αλλεπάλληλους εράνους μεταξύ των λίγων πλουσίων αλλά και με τις φτωχικές κατ’ επανάληψη εισφορές των οικιστών της περιοχής. Στο χτίσιμο προσφέρθηκε η προσωπική εργασία των απλών ανθρώπων για την μεταφορά της πέτρας απ’ το λατομείο του τόπου, καθώς επίσης και ασβέστη και άμμου.
Αφηγείται ο συγγραφέας του παρόντος :
“…θυμάμαι, σαν σήμερα, τον γιγαντόσωμο άντρα, τον Τάσο Καπαλού που μετέφερε τις Κυριακές και γιορτές, απ’ το τελωνείο, στην πλάτη του, ως προσωπική προσφορά εργασίας, βαρύτατες πλάκες από μαλακές πελεκητές πέτρες της Οινόης για το στρώσιμο το δαπέδου της εκκλησίας”.

Τις πιο νοσταλγικές ονειροπολήσεις για τους Έλληνες Ποντίους θα προκαλούν τώρα οι θερινές ζέστες, τα πολυτραγουδισμένα παρχάρια της μακρινής πια πατρίδας, τα παρχάρια με τα μάραντα και τα μανουσάκια, τα κρύα νερά και τα’ έμορφα τ’ ομάλια, με τα ατελείωτα φαγοπότια. Δεν τα είδα ούτε τα έζησα εγώ, αλλά τα σχετικά με αυτά τραγούδια είναι τόσο ζωηρά, με τόση λαχτάρα μπαίνει η θύμηση τους και στα δίστιχα που δεν μπορεί να μην τα συμπαθήσει κανείς. Πέραν όλων τούτων όμως, μου κόβει την ορμή του ενθουσιασμού μια ανορθογραφία, μια εμμονή των περισσότερων να γράφουν : παρχαρομάννες & ρομμάννες.

ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΑΠΟ ΑΛΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΟΥΣΑΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΟΣ (15-8-1461) ΕΩΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗΣ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ 1923.

1461. Άλωσις της Τραπεζούντος την 15ην Αυγούστου υπό του πορθητού Μωάμεθ και καθυποδούλωσις του Ελληνισμού του Πόντου, εις την τουρκικήν αυτοκρατορίαν. Μετατροπή του ιερού ναού Παναγίας Χρυσοκεφάλου σε τουρκικό τέμενος.
1462. Μαρτυρικός θάνατος νεομάρτυρος Πέτρου Ιερέως. Πρόσκλησις εις Κωσταντινούπολιν των εν Τραπεζούντι εξορίστων ευγενών οικογενειών και των τοιούτων Τραπεζουντίων, μεσιτεία οικουμενικού πατριάρχου Γενναδίου Σχολαρίου.
1464. Ίδρυσις υπο του κατακτηρού της Μεσοχαλδίας Σινάν βέη πολυτελούς κρήνης εν Τραπεζούντι. Συνοικισμός κώμης Χάρσαρας υπο ακολούθου Άννης Κομνηνής, Σπυρίδωνος Καλομεράντου. Καταφυγή εις χωρίον Κορόνιξα εκ Μεσοχαλδίου, στρατηγού τινός Γεωργίου Κόρωνος, εξ' ου και ο συνοικισμός του χωρίου. Συγγραφή υπο του Γεβργίου Τραπεζουντίου του μαρτυρίου του Αγίου Ανδρέου του Χίου.
1465. Θάνατος εν Κορηάννη Μεσοχαλδίας της βασιλόπαιδος Άννης Κομνηνής. Συνοικισμός χωρίου Καλλιμαρσής Χαλδίας μεταξύ Θέμπεδας και Χάσκιοης υπο ακολούθου Άννης Κομνηνής, Δημητρίου Καλλιμάχου.
1463. Καθυπόταξις Μεσοχαλδίας υπο Σινάν βέη, στρατηγού του Φατίχ. Ίδρυσις ναού Ταξιαρχών εν Ωραιοκάστρω της Μουζένης υπο φυγάδος βασιλίπαιδος Άννης Κομνηνής. Καταφυγή εις Κρώμνην ελληνικού στοιχείου Μεσοχαλδίας. Πρόσκησις τελευταίου αυτοκράτορος Τραπεζούντος Δαβίδ Κομνηνού εις Κωνσταντινούπολιν και πρότασις αυτώ υπο σουλτάνου Μωάμεθ περί εξωμόσεως ...ή τελευτής του δια την δήθεν συνεννόησιν του μετά του Χασάν, ηγεμόνος Αμίδης περί ανακηρύξεως της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος. Μαρτυρικός θάνατος του Δαβίδ και της εννεαμελούς οικογενείας του. Το Μάιο του έτους αυτού ο Βησσαρίων έλαβε το αξίωμα του Λατίνου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, μετά τον θάνατο του καρδιναλίου Ισιδώρου και στις 27 Μαίου έγραψε επιστολή προς τον Ελληνικό κλήρο και λαό, προσπαθώντας να εξηγήσει γιατί πήγε με τους λατίνους (ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ Δ-Ε (1933) σελ. 288-289.
1466. Πρώτη άνοδος εις Οικουμενικό θρόνον Κωνσταντινουπόλεως του Συμεών Ξιφιλίνου Ποντίου. Ταφή εν Ματσερά (17 Μαίου) νεομάρτυρος επισκόπου Χερροιάνων Βασιλείου, πολεμήσαντος ανδρείως κατα του στρατηγού Χιτήρ βέη μετά 400 παλικαριών.
1467. Εξόρμησις κατα της Τραπεζουντίας χώρας του ηγεμόνος Αμίδης, Ουζούν Χασάν. Χορηγία χιλίων χρυσών εις Φατίχ υπο Συμεών Ξιφιλίνου, δι΄εκλογήν του ως Οικουμενικού πατριάρχου.
1470. Απόπειρα ανακτήσεως της Τραπεζούντος υπο Ματσουκαίων και Χαλδιωτών ευζώνων εν ημέρα Παρασκευή.Θαύμα θεοτόκου μονής Σουμελά προς τον βασιλόπαιδα και τοπάρχην
Τραπεζούντος Σελήμ τον βραδύτερον σουλτάνον Γιαβάζ, λιποθυμία αυτού και απόπειρα κατασκάψεως αυτών. Ίασις του και ευεργετικά μέτρα αυτού προς αυτήν.

1468. Αποστολή τελεσίγραφου Ουζούν Χασάν προς τον σουλτάνον Μωάμεθ περί παραδόσεως Τραπεζούντος και Καππαδοκίας.
1471. Πολεμικαί παρασκευαί σουλτάνου Φατίχ δια εκστρατεία του κατα του Ουζούν Χασάν
γαμβρού οίκου Κομνηνών βασιλέων. Δευτέρα άνοδος εις οικουμενικόν θρόνον του Ποντίου Συμεών Ξιφιλίνου. Ο Ουζούν Χασάν, σύμμαχος του Δαβίδ Κομνηνού, ως γαμπρός του αδερφού του Ιωάννη Δ', προσπάθησε να απελευθερώσει την Τραπεζούντα απο τον πορθητή Μωάμεθ, χωρίς όμως να το κατορθώσει.
1472. Πολιτικαί ακαταστασίαι εν Τραπεζούντι και ανησυχίαι χριστιανών. Ενέργειαι των εν
Κωνσταντινουπόλει ευπατρίδων Τραπεζουντίων περί στερεώσεως επι του οικουμενικού
(πατριαρχικού) θρόνου του Συμεών Ξιφιλίνου. Εκθρόνισις Διονυσίου του απο Φιλιππουπόλεως και διαδιχή του υπο του απο Τραπεζούντος Συμεών. Ανάθεσις αρχηγίας στρατού του Ουζούν Χασάν εις την Τραπεζουσίαν χώραν και σύσκεψις αυτού μετά του ηγεμόνος Σινώπης Κιζίλ Αχμέτ και του Καζούν ηγεμόνος Καραμανίας. Υποταγή εις αυτούς των κατοίκων Τοκάτης και Καισαρείας και προέλασις μεχρι Αγκύρας. Διαμνό ΟΥζούν Χασάν εν Ερζιγγάν. Απέλασις του μετά την άλωσιν της Τραπεζούντος μητροπολίτου αυτής Παγκρατίου, του διαδεχθέντος τον κατά το 1449 εκλεγέντα μητροπολίτην Τραπεζούντος Δωρόθεον. Θάνατος εν Ραβέννη της Ιταλίας του Τραπεζουντίου σοφού καρδιναλίου Βησσαρίωνος. Η απέλασις του μητροπολίτου Παγκρατίου τελέστηκε κατόπιν διαταγής του Μωάμεθ, σουλτάνου (του πορθητού)
1473. Εκλογή εις αντικατάστασιν του Παγκρατίου εν τη Μητροπίλει Τραπεζούντος του τέως
μητροπολίτου Αθηνών, ή μάλλον του εξ' Αθηνών, της εκεί μητροπόλεως προϊσταμένου Δωροθέου του Β'. Σύνταξις εν Μάνη Λακωνίας πρακτικού δι' ού ο Νικηφόρος Δαυίδ Κομνηνός λαμβάνει σύζυγον την Ελένην, κόρη του προεστώτος της Μάνης. Κατάκτησις της τελευταίας εν τη Μικρά Αρμενία Ελληνικής εστίας Νικοπόλεως ή Σεμπίν Καραχισάρ υπο των Τούρκων.
‎* Καθαίρεσις του Οικουμενικού πατριάρχη Μάρκου του Ξυλοκαράβη και αναβίβασις στον θρόνο απο τους Τρπεζουντίους με ενέργειες τους (προσφορά 1000 χρυσών νομισμάτων στον Μωάμεθ), του Συμεών του Τραπεζουντίου, ανδρός που εκοσμείτο πολλαίς αρεταίς
** Μεγάλη μάχη Ουζούν Χασάν, συμμάχου των Κομνηνών, εναντίον του πορθητή Μωάμεθ, κοντά στην Παϊπέρτη (Παϊπούρτη) 26-7-19473 για την απελευθέρωση της Τραπεζούντας απο τους τούρκους,χωρίς επιτυχία.
1474. Γέννησις εν Τραπεζούντι Σελίμ του Α' βραδύτερον σουλτάνου Τουρκίας. Θάνατος Βησσαρίωνος εν Ραβέννη. *Ο Σελίμ διδάχθηκε τη χρυσοχοϊκή τέχνη απο Τραπεζουντίους χρυσοχόους και διέπρεψε φιλοτεχνώντας νομίσματα του πατέρα του Βαγιαζήτ Β' (Αρχείον Πόντου Δ-Ε 1933 σελ. 724
1475. Τελευτή Γεωργίου Αμιρούτση φιλοσόφου εν Κωνσταντινουπόλει. Γέννησις Αλεξίου Νικηφόρου Δαβίδ Κομνηνού και Ελένης θυγατρός Πέτρου πρωτογέροντος Μάνης. Εκθρόνισις απο του πατριαρχικού θρόνου του Συμεών Ξιφιλίνου.
1476. Οικισμός ενορίας Γαβράντων Άνω Χαβίαννης υπο του φυγάδος Τραπεζούντος Γεωργίου Γαβρά και ίδρυσις υπ' αυτού αναμνηστικής βρύσεως μετ' επιγραφής.
Άνοδος εις τον πατριαρχικόν θρόνον, Διονυσίου του Φιλιππουπόλεως με ενέργειες της μητρυιάς του, σουλτάνας Μαρίας και μεταθέσεις α) του Μάρκου Ξυλοκαράβη στην Αρχιεπισκοπή Αχριδών, και β) του Συμεών του Τραπεζουντίου στη μονή Στενημάχου.
1477. Συνοικισμός του χωρίου Τσαρούχωνος του π. Άτρας υπο των εκ Ματζούκας ανελθόντων αδελφών Ανδρέου και Γεωργίου Τσαρούη, εκ των 40 παροίκων οικογενειών μονής Σουμελά.
1478. Θάνατος ηγουμένου μονής Βαζελώνος Μιχαήλ Κουνούπη, το γ' ηγουμενεύσαντος.
Κατά τον Πανάρετο Τοπαλίδη (Ιστορία της μονής Βαζελώνος, σελ.116) ηγούμενος της μονής ήταν ο Μακάριος, ο οποίος μάλιστα απέθανε σε ηλικία "των υπέρ είκοσι και εκατόν ετών του βίου αυτού", ενώ ο ίδος ο Τοπαλίδης στη σελίδα 126 παρουσιάζει ως ηγούμενο τον Κουνούπη, πλήν όμως με το όνομα Μακάριος. Μάλλον πρόκειται περί συγχύσεως.
1481. Εκδοσις υπο σουλτάνου Βαγιαζήτ Β' φιρμανίου ασυδοσίας υπερ μονής Θεοτόκου Σουμελάς. Έκδοσις ομοίου τοιούτου και υπέρ της μονής Αγίου Γεωργίου Περιστερά. Θάνατος του Μωάμεθ του πορθητή 3/5/1481 και άνοδος στο θρόνο του ηγεμόνος της Αμασείας Βαγιαζήτ του Β΄ (Μπαγιαζίτη). Η συμπεριφορά του προς τους υποδούλους ήταν ευμενής. (Αρχείον Πόντου Λ (1970) σελ 4.
1482. Τρίτη άνοδος εις τον οικουμενικό θρόνο του Συμεών Ξιφιλίνου.
1483. Έκρηξις πυρκαϊας εν τη μονή αγίου Γεωργίου Περιστερά εξ' απροσεξίας του εκκλησιάρχου Ιωαννικίου και καταστροφή σπουδαίων κειμηλίων.
1484. Επί γ' πατριαρχίας Συμεών του Α' Ξιφιλίνου σύγκλισις εν τω ναώ της Παμμακαρίστου, μεγάλης συνόδου, αποκυρηξάσης την εν Φλωρεντία ψευδή σύνοδον. Διορισμός ηγουμένου μονής Περιστερά Μεθοδίου του απο Σουρμένων μέχρι 1532.
1485. Τελευτή εν Ρώμη του διασήμου λογίου Γεωργίου του Τραπεζουντίου.
1486. Επάνοδος στον πατριαρχικό θρόνο του Συμεών του Τραπεζουντίου και καθιέρωσις ειδικής ακολουθίας για τους επιστρέφοντες απο την παπιστική πλάνη εις την ορθοδοξίαν. Κατά τον μητροπολίτη Χρύσανθο, ο Συμεών είχε τελευτήσει "πιθανώς περί τα μέσα του έτους 1485" Αρχείον Πόντου, Δ-Ε (1933) σελ 528.
1490. Ίδρυσις εν τη μονή Θεοτόκου Αχτάλιας του Καυκάσου, επισκοπής και βραδύτερον αρχιεπισκοπής προς προστασίαν και ποιμαντορίαν των Ελλήνων της Γεωργίας, διατηρηθείσης μέχρι του έτους 1827.
1493. Αναχώρισις εις Κωνσταντινούπολιν εκ Τραπεζούντος μετά το τρίτον ταξίδιον του Φατίχ.
1497. Διορισμός ηγουμένου μονής Βαζελώνος του Τιμίου Προδρόμου του εκ Χαψίκιοϊ Ευθυμίου Γαβρά.
1498. Ο πατριάρχης Ιωακείμ Α' επισκέπτεται του Ποντίους κατοίκους μετανάστες Γεωργίας, Καυκάσου και νοτίου Ρωσίας, ζητώντας βοήθεια για το πατριαρχείο. Αρχείον Πόντου, ΛΓ 1975-1976, σελ. 157
1500. Μαρτυρικός θάνατος δια ξίφους του προκρίτου Τραπεζούντος νεομάρτυρος Ιωάννου εν Ακκερμάν. Διορισμός μητροπολίτου Τραπεζούντος του λογίου Γενναδίου. Στο Αρχείον Πόντου Δ-Ε 1933, σελ. 692-693 υπάρχει πλήθος πληροφοριών για το μαρτύριο, τα λείψανα, την ανέγερση ναού και τη σύνταξη ακολουθίας προς τιμήν του. Αρχείον Πόντου ΛΓ 1975-1976, σελ. 170.
1501. Λήψις υπο της μονής Αγίου Γεωγίου του Περιστερά, του Σταυροπηγιακού δικαίου επί
μητροπολίτου Τραπεζούντος Γενναδίου και του Οικουμενικού Πατριάρχου Καλλινίκου, ηγουμενεύοντος δε του Μεθοδίου εν έτει 1501 εξεδόθη πατριαρχικόν συγίλλιον (υπο του πατριάρχου Καλλινίκου), αναγνωρίζον την μονήν σταυροπιγιακήν αξίαν. Πρασάρτισης της εξαρχίας Γαλλιαίνης εις την πνευματικήν επίβλεψιν και διακυβέρνησιν της μονής Περιστερά απο γεφύρας Χορτοκοπής ή ΔΙποτάμου και άνω.
1505. Έκδοσις υπο οικουμενικού πατριάρχου Παχωμίου του πρώτου ευεργετικού σιγιλλιώδους γράμματος υπέρ της μονής Θεοτόκου Σουμελά.
1506. Ίδρυσις της κρήνης Αγίου Φιλίππου Τραπεζούντος υπο Ελένης θυγατρός μητροπολίτου Τραπεζούντος Γερασίμου.
1507. Ανέγερσις μεγαλοπρεπούς τζαμιού απο το σουλτάνο Βαγιαζήτ στην Αμάσεια, και
πολυάριθμων ιμαρετίων (πτωχοκομείων) και μενδρεσέδων (ιεροδιδασκαλείων), καθώς και
γέφυρα απο μάρμαρο με 19 στοές στον ποταμό Άλυ (Κιζίλ Ιρμάκ) κοντά στη Σεβάστεια (Οσμαντζίκι).
1512. Διορισμός του στρατηγού Σουλτάν Σελίμ Ισκενδέρ πασά, ως διοικητού Τραπεζούντος και ίδρυσις υπ' αυτού, του φερώνυμου τζαμιού και της φερώνυμου βρύσεως. Επικύρωσις υπο
Γιαβάζ Σουλτάν Σελίμ του Α' δια χάτι σεριφίου των προνομίων, των δοθέντων υπο των αυτοκρατόρων Τραπεζούντος εις την μονήν Σουμελά και δώρησις εις αυτήν υπο του αυτού πέντε λαμπάδων επικυρωμένων με την σφραγίδα του, δια χρυσών γραμμάτων της αφιερώσεως. Αρχείον Πόντου Δ-Ε, 1933, σελ, 477
1514. Κατάταξις του διασήμου εκ Μάλαχας Άτρας, Ζαχαρίου Βελβελέ εις τα τάγματα των γενιτσάρων.
1518. Μετανάστευσις εις Κωνσταντινούπολη εκ Ριζούντος του Πόντου, του Γεωργίου Ρίζου
και γεναρχία του, της εκεί φαναριωτικής οικογενείας των Ρίζων.
1519. Παροχή απο τον σουλτάνο Σελίμ, χρυσόβουλου στη μονή παναγίας Σουμελά με τη διάταξη ότι είναι ελεύθερη "πάσης εισφοράς και τέλους", και προσπάθειες του να κάνει μουσουλμάνους όλους τους χριστιανούς και τους εβραίους. Αντίδρασης του οικουμενικού
πατριάρχη Θεόληπτου στα μέτρα αυτά και τέλος, υστερα απο διαλογική συζήτηση πατριάρχου και Σελίμ, απ...οφασίζει ο Σελίμ να είναι "οι χριστιανοί κύριοι
εις το να ενεργώσι τα της πίστεως των φανερά"
1520. Mετανάστευσις τις Αργυρούπολιν εκ Λαζίας, του διαπρεπούς οίκου Στατικεύα τη οδηγία
των αδελφών Γεωργίου και Μιχαήλ Στρατικεύα των κοινώς γνωριζομένων Λαζών. Εκλογή μητροπολίτου Θεοδοσιουπόλεως του εκ της μονής Περιστερά Ανανίου μέχρι 1532.
Θάνατος του Σελίμ και άνοδος στο θρόνο του Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπούς, ηγεμόνος της
Τραπεζούντας, ο οπο...ίος υπήρξε μαθητής του Κωνσταντίνου, διάσημου Τραπεζούντιου χρυσοχόου. Το έτος αυτό, η περιοχή του Πόντου αριθμούσε 250.000 κατοίκους απο τους οποίους οι 180.000 ήταν Έλληνες.

1521. Μετοίκησις εκ Τραπεζούντος εις Αργυρούπολιν, του οίκου Κετσετσή, υπο αρχηγίαν Θεοδώρου και Παναγιώτου Κετσετσή. Εγκαθίδρυσις αυτών εις ενορίαν Αγίου Γεωργίου. Συνοικισμός υπ' αυτών ομονύμου ενορίας. Ίδρυσις υπο των ιδίων και ναϊσκου προς τιμήν του Αγίου Ιωάννου. Αφιέρωσις υπ' αυτών, εις μητροπολιτικόν ναόν, φερωνύμου μεμβρανίνου ευαγγελίου.
1524. Εκλογή επισκόπου Κανείου, Μακαρίου. Εκλογή επισκόπου Βαϊβέρτης, Χρυσάνθου, και εγκαίνια υπ' αυτών, επισκοπικού ναού Κανείου.
1525. Τελευτή ηγουμένου Μονής Βαζελώνος, Ευθυμίου Γαβρά.
1527. Εξορία εις Αργυρούπολιν του εκ Καραμανίας διασήμου δερβίση Απδούλ-Καλενδέρ, ως αρχηγού ανταρσίας. Σύμπηξις υπο διαδόχων του εν περιφερεία Αργυρουπόλεως ομωνύμου συνοικισμού.
1528. Συγγραφή προλεγομένων εις την σύνταξιν του Πτολεμαίου υπο Ανδρέου, υιού του διασήμου λογίου Γεωργίου του Τραπεζουντίου. Ο Ανδρέας Τραπεζούντιος, γιός του Γεωργίου Τραπεζουντίου του λογίου, έγραψε την εισαγωγή στη "Μεγάλη Σύνταξη" του πατέρα του, που εκδόθηκε στη Βενετία, ένα έργο του διασήμου αστρονόμου-γεωγράφου της αρχαιότητας, Κλαυδίου Πτο λεμαίου (125-161 μ.Χ.).
1530. Μετανάστευσις εις Φυτίανα, εκ Σαράχω Όφεως, του γενάρχου των εν Αργυρουπόλει Σαρασιτών, Ιωάννη Σαρασίτου. Αρχείον Πόντου Ζ' 1937 σελ, 8 & 39. Διορισμός γενικού Αρχιμεταλλουργού Τουρκίας του εν Αργυρουπόλει Κωνσταντίνου Καρατζά. Γεωργ. Κανδυλάπτη Κάνεως "Οι Αρχιμεταλλουργοί" σελ, 51-52.
1532. Μετοίκησις εις Κωνσταντινούπολιν του Θεοδώρου Καλλιμάχη, εξ ομωνύμου χωρίου, μετά το γνωστόν επεισόδιον του Χατζή Νεπόγλου, δερέπεη ποταμίου Καρα-μουσταφά, και ανάληψις γεναρχίας των εκ Κωνσταντινουπόλει Καλμάχων. Διορισμός ηγουμένου Περιστερά, του απο Βαζελώνος ιερομονάχου Ιερεμίου μέχρι το 1545, του βραδύτερον
γενομένου μητροπολίτου Θεοδοσιουπόλεως.
1534. Μετοίκησις εκ Φυτιάνων εις Αργυρούπολιν, του Ιωάννου Σαρασίτου. (Αρχείον Πόντου Ζ' 1937. σελ, 8).
1539. Άφιξις εις Αργυρούπολιν του Σουλτάν Σουλεϊμαν του Α΄ μεγαλοπρεπούς & ίδρυσις αναλώμασιν αυτού του τεμένους Σουλεϊμανιέ και καθιέρωσις εν τοις θρησκευτικοίς εγγράφοις του ονόματος της Κιουμουσχανές ώς Σουλαϊμανιές.
1540. Συνοικισμός Σάντας εκ φυγάδων κατοίκων ομογενών εκ Πλατάνων, Τόνγιας και Χαλδίας.
1545. Στέφανος υιός Αλεξίου Ζ΄ και εγγονός Δαυίδ Τραπεζούντος, λαβών αρχήν πρωτογέροντος Μάνης, ήγειρε νίκας κατά Χασίμ πέη, απεσταλμένου σουλτάνου Κωνσταντινουπόλεως. Διονυσίου Β' οικουμενικού πατριάρχου έκδοσις ευεργετηρίου γράμματος υπέρ μονής Σουμελά. Διορισμός μητροπολίτου Θεοδοσιουπόλεως Γερασίμου του Φυτιάνου μέχρι το 1580.
1548. Αποχώρισις εκ της μονή; Βαζελώνος του ιερομονάχου Ιγνατίου, ιεροδιακόνου Ιεροθέου και μοναχού Αμβροσίου λόγω διενέξεως μετά των μοναχών της μονής.
1549. Καταφυγή εις Κωνσταντινούπολιν δια φθόνον των εν Αργυρουπόλει αγάδων, του γενικού αρχιμεταλλοργού Κωνσταντίνου Καρατσά.
1550. Διορισμός γενικού αρχιμεταλλουργού Τουρκίας του Ιωάννου Καρατσά, αδελφού του Κωνσταντίνου Καρατσά (του γενικού Αρχιμεταλλουργού Αργυρούπολης). Απόσπασις επισκοπής Κανείου απο την επίβλεψιν του επισκόπου Τραπεζούντος και ανακήρυξις αυτής ως ανεξαρτήτου.
1551. Ιωάσαφ του Μεγαλοπρεπούς, Οικουμενικού Πατριάρχου έκδοσις ευεργετηρίου γράμματος υπέρ μονής Σουμελά.
1554. Εκλογή ηγουμένου Βασιλικής Πατριαρχικής μονής Αγίου Γεωργίου Χουτουρά, Κοσμά ιερομονάχου του εξ' Άτρας. Αφιέρωσις εις μονήν Σουμελά του συγγρ "Ευσεβίου του Παμφίλου" υπο Δανιήλ εξ' Οινέου. Ίδρυσις ναού Αγίου Παύλου Μάλαχας δι' εξόδων γενιτσάρου Ζαχ.Βελβελέ.
1555. Διορισμός εφημερίου επισκοπικού ναού Αργυρουπόλεως Στεφάνου ιερέως Σαρασίτου, αδελφού του πρεσβυτέρου Ιωάννου Σαρασίτου.
1556. Πρώτη ίδρυσις μετά την άλωσιν της ιεράς μονής Αγίου Γεωργίου Χουτουρά, δια βοηθείας των χριστιανών και ενεργείας Κοσμά ιερομονάχου και ηγουμένου της ιεράς μονής Χουτουρά.
1559. Εκλογή πατριαρχικού εφημερίου εν Κωνσταντινουπόλει του εκ μονής Περιστερά λογίου ιερομονάχου Σιλβέστρου μέχρι το 1562.
1560. Εκλογή επισκόπου Κανείου Δανιήλ Στρατικεύα. Ανακαίνισις του εις την κατοχήν του οίκου Στρατικεύα περιελθόντος τετραευαγγέλου του βασιλικού οίκου των Κομνηνών δι' εξόδων αδελφών Δανιήλ, Κυριαζή, Ελευθερίου και Αβρααμίου.
1562. Εκλογή του πατριαρχικού εφημερίου ιερομονάχου Σιλβέστρου ως μητροπολίτου Αμασείας.
1564. Διεκδίκησις ενώπιον Ιεράς Συνόδου Κωνσταντινουπόλεως, ενοριακών δικαιωμάτων Μητροπολίτου Τραπεζούντος Θεοφάνους του Γ', επι των μονών Σουμελά, Περιστερά και Βαζελώνος. Μετάβασις εις Ματσούκαν του μητροπολίτου Τραπεζούντος Γενναδίου δια διανομήν γαιών και διάλυσιν διαφορών των κατοίκων.
ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ : Δ-Ε, 1933, Σελ, 542, 685, 694.
1565. Δολοφονία, παρά τήν Ρωμάΐσσαν, του γενικού Αρχιμεταλλουργού Ιωάννου Καρατσά. Διορισμός εις αντικατάστασίν του, του Χαραλάμπους Κουτρουπάνη.
1566. Έκδοσις φιρμανίου ασυδοσίας υπό σουλτάνου Σελίμ του Β' εις μονήν Σουμελά.
1568. Τελευτή του γενάρχου των εν Αργυρουπόλει Σαρασιτών, Ιωάννου Σαρασίτου.
ΑΡΧΕΙΟΝ ΠΟΝΤΟΥ Ζ' -1937-, Σελ, 11 & 39
1569. Απαγχονισμός εν περιφερεία Κοασίου του ηγουμένου Χουτουρά Κοσμά ιερομονάχου δια τον λόγον ότι είδε λουομένην εν φρέατι την σύζυγον τούρκου αγά. Διορισμός ηγουμένου εις αντικατάστασιν του, του ανεψιού του, Ανανίου ιερομονάχου του εξ Άτρας μέχρι το 1590, και ίδρυσις υπ' αυτού κελλίων, δια τον φόβον επιθέσεως ατάκτων στρατιωτών των δεληπάσηδων.
1570. Συνοδική παρεδρία εν Κωνσταντινουπόλει, Μαξίμου μητροπολίτου Τραπεζούντος. Σύζευξις Μαρίας Γκιούλ - Μπαχάρ Λιβεραίας μετά του σουλτάνου Σελίμ του Β'.
1573. Απόσπασις εκ των χριστιανών του εν Τραπεζούντι ναού της Αγίας Σοφίας υπο του Κιούρτ Αλή βέη, και μεταβολή του εις τέμενος.
1574. Έκδοσις φιρμανίου ασυδοσίας υπέρ μονής Σουμελά υπο του σουλτάνου Μουράτ του Γ' .
1575. Δια πολιτικάς ακαταστασίας, εκμετάλλευσις μεταλλείων Χαλδίας υπο ευπόρων ομογενών ως αντισηκώματος εις επιτοπίους τερεπέηδας και αγάδας.
1576. Εκμετάλλευσις μεταλλείων Πόντου υπο Γεωργίου Σταυράκογλου, ευεργεσίαι του πρός την Μεγάλη Εκκλησίαν και απονομή αυτώ του οφφικίου " Άρχων Σπαθάρης ".
1580. Γάμος σουλτάνου Μουράτ του Δ' μετά της Μαρίας Γκιούλ Μπαχάρ τηε ιερόπαιδος εν Λιβερά. Ασυδοσίαι τοις κατοίκοις. Άφιξις εις Αργυρούπολιν του σουλτάνου, μεταρρύθμισις της εκμεταλλεύσεως των μεταλλείων. Διορισμός δι' αυτοκρατορικού φιρμανίου ως γενικού... Αρχιμεταλλουργού μεταλλείων Τουρκίας, του Χατζή Λαζάρου Ι. Σαρασίτου. Τελευτή Γερασίμου Φυτιάνου μητροπολίτου Θεοδοσιουπόλεως. Ίδρυσις το πρώτον του εν Αργυρουπόλει ναού του Αγίου Θεοδώρου Τήρωνος.
1582. Ανακάλυψις σπουδαίων μεταλλείων εκτός της Χαλδίας υπο Χατζή Λαζάρου Ι. Σαρασίτου. Εκμετάλλευσις των μεταλλείων του Κούρκ-Παυλίν.
1585. Έκδοσις υπο Οικουμενικού πατριάρχου Θεολήπτου του Β΄ευεργετηρίου γράμματος υπέρ της μονής Σουμελά.
Ο πατριάρχης Θεόληπτος Β' επισκέπτεται τους Έλληνες ποντίους μετανάστες της Γεωργίας - Καυκάσου και της Νότιας Ρωσίας, ζητώντας βοήθεια για το Πατριαρχείο. Αρχείον Πόντου ΛΓ 1975-1976 σελ. 157
1588. Έκδοσις φιρμανίου υπο σουλτάνου Μουράτ του Γ' δια τη μονή Σουμελά.
1590. Τελευτή του ηγουμένου μονής Χουτουρά Ανανίου του εξ' Άτρας. Διορισμός εις αντικατάστασίν του Θεολήπτου Καλογεράντου του εξ' Αργυρουπόλεως και αδερφού της μονής Περιστερά και προσκληθέντος εκείθεν υπο επισκόπου Κανείου Θεολήπτου και χειροτονηθέντος αρχιμανδρίτου και ηγουμένου Χουτουρά μέχρι το 1640.
1591. Τελευτή Ανθίμου Β' Μητροπολίτου Τραπεζούντος. Διαδοχή αυτού υπο του Τραπεζουντίου Θεοφάνους και εποπτεία αυτού επι μονής Σουμελά ως ενοριακής.
1592. Ίδρυσις ναού Αγίου Γεωργίου Χουτουρά υπο ηγουμένου Θεολήπτου.
1593. Συνοδική παρεδρία εν Κωνσταντινουπόλει Θεοφάνους Μητροπολίτου Τραπεζούντος και υπογραφή αυτού εν τω συνοδικώ τόμω της αναγνωρίσεως του αυτοκεφάλου της Ρωσικής Εκκλησίας.
1596. Παρεδρία συνοδική Γερασίμου Β' μητροπολίτου Τραπεζούντος.
1600. Εκλογή μητροπολίτου Τραπεζούντος Αθανασίου. Εκλογή ηγουμένου Βαζελώνος Νεοφύτου. Συγγραφή ιστορίας μονής Σουμελάς υπο του μητροπολίτου Τραπεζούντος Αθανασίου Δαιμονοκαταλύτου. Έκδοσις ευεργετηρίου γράμματος υπο οικουμενικού πατριάρχου Ματθαίου Β' υπέρ μονής Σουμελά.
1602. Τελευτή ΧατζηΛαζάρου Σαρασίτου, υιού του εξ' Όφεως εις Φύτιανα και Αργυρούπολιν μετοικήσαντος Ιωάννου Σαρασίτου. Διορισμός εις το υπούργημα γενικού αρχιμεταλλουργού του Χατζη Αθανασίου ΧατζηΛαζάρου Σαρασίτου του Α΄ μέχρι το 1625. Μετάβασις εις Κωνσταντινούπολη ηγουμένου μονής Βαζελώνος Νεοφύτου και λήψις εκ του οικουμενικού πατριάρχου Νεοφύτου του Β' σιγιλλίου γράμματος, επικυρούντος τα χρυσόβουλα και σιγίλλια της μονής Βαζελώνος.

1. Γενική θεώρηση
Η συγκρότηση της εκκλησιαστικής επαρχίας Χαλδίας, αρχικά ως επισκοπής υπαγόμενης στο μητροπολίτη Τραπεζούντας, στη συνέχεια ως αρχιεπισκοπής και μητρόπολης με τον πλήρη τίτλο Χαλδίας και Χερροιάνων, συνιστά ιδιαίτερη ιστορική περίπτωση σε σχέση με τις άλλες μικρασιατικές επαρχίες που υπήρχαν ως και το 18ο αιώνα, αφού δεν πρόκειται για παλαιά εκκλησιαστική αρχή, της Βυζαντινής εποχής, που απλώς επιβίωσε στα χρόνια της Οθωμανικής περιόδου, αλλά για νέα που η ίδρυσή της οφείλεται σε ειδικές ιστορικές συνθήκες μετά την οθωμανική κατάκτηση του Πόντου.