• Home
  • Λαογραφία
  • Η λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - Οργανοπαίκτες

Η λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - Οργανοπαίκτες

Λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - ΟργανοπαίκτεςΕισήγηση στο 3ο συνέδριο Ποντιακού Πολιτισμού, Χορού και Ενδυμασίας. Εισηγητής Βασίλειος Β. Πολατίδης Οικονομολόγος,Τραπεζικός, Χοροδιδάσκαλος, Μουσικός, Ερευνητής του Ποντιακού χορού και της λαογραφίας. Διοργάνωση Ομοσπονδία Συλλόγων Ελλήνων Ποντίων Ευρώπης - Συντονιστική Επιτροπή Νεολαίας Ποντίων Ευρώπης.  Κυριακή 8 Απριλίου 2012  Φρανκφούρτη Γερμανία. 

Κύριε πρόεδρε, αγαπητά μέλη, συνάδελφοι, αγαπητοί πατριώτες. Θέλω κατ' αρχήν να ευχαριστήσω την Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος για τη δεύτερη τιμή και πρόσκληση που μου απήφθυνε να μιλήσω σήμερα.Η δική μου ενασχόληση με την παράδοσή μας αφορά στο χορό, τη μουσική και το τραγούδι και κατ΄ επέκταση το ρυθμό τις μελωδίες και τα κατά τόπους γλωσσικά ιδιώματα. Επομένως το θέμα της σημερινής μου εισήγησης δεν θα μπορούσε να είναι άλλο από αυτό, «της λαϊκής μουσικής παράδοσης των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - Οργανοπαίκτες». Εύχομαι λοιπόν, καλή επιτυχία στις εργασίες του συνεδρίου. Στη σημερινή μου εισήγηση θα αναφερθώ επιμέρους :

• Στην Ποντιακή μούσα.
• Στους Οργανοπαίκτες.
• Στα Όργανα.
• Στη Μορφή και το μέτρο των Ποντιακών Τραγουδιών μέσα από ηχητικά ντοκουμέντα χάριν παραδείγματος και τεκμηρίωσης των όσων θα λεχθούν, και θα καταλήξω με την
• Αποφώνηση.
Γεννήθηκα στην Ευκαρπία του νομού Κιλκίς και από πολύ μικρός ενόσο ακόμα ζούσαν οι προπάπποι μου είχα την ευλογία να ζήσω κάποια χρόνια μαζί τους. Είναι χαραγμένες στη μνήμη μου - εικόνες, λόγια, και τόσες συγκινήσεις που μοιραία με ακολουθούν και κατευθύνουν την πορεία μου όσα χρόνια ασχολούμαι με την καταγραφή λαογραφικού υλικού από γέροντες και γερόντισσες πρώτης και δεύτερης γενιάς. Επέλεξα για αρχή να ακουστεί ένα ηχητικό ντοκουμέντο έτσι όπως το άκουγα παιδί 8 χρονών στο χωριό μου από τους Γαρασαρώτες αλλά και τους Παβραινούς - Παφραίους υπερήλικες όταν έκλαιγαν το χαμό των δικών τους ανθρώπων.
Ηχητικό ντοκουμέντο: Μοιρολογά η Βασιλειάδου Σοφία κάτοικος Ευκαρπίας Κιλκίς με καταγωγή το Καταχώρ' της Γαράσαρης.  Ευκαρπία Κιλκίς οι αδελφές Σοφία Βασιλειάδου & Παρθένα Αθανασιάδου με καταγωγή το Καταχώρ της Νικόπολης του Πόντου.
Ποντιακή μούσα
Η μούσα του Πόντου αντίλαλος γλυκύτατος, ανθρώπινη κραυγή, εθνικό σάπλισμα, έκφραση ομορφιάς, ελπιδοφόρο μήνυμα που σκορπάει το φώς στην Ανατολή. Δονεί και ενεργοποιεί τις ευαίσθητες ψυχές ακόμη και των αλλόφυλων. Η σαγηνευτική μούσα του Ποντιακού τραγουδιού σαν πελώριο δέντρο προβάλλει ανθοστόλιστο. Η δροσιά του ανακουφίζει, το άρωμα του αναδίδεται και απλώνεται στα πέρατα της οικουμένης, ο κορμός αναπτύσσεται στο χώρο της Ανατολής ιδιαίτερα στην Ελληνικότατη χώρα του Πόντου και, οι ρίζες του χάνονται στα βάθη των αιώνων. Οι κλώνοι του δέντρου δεν κάμπτονται ούτε τα άνθη του μαραίνονται κατά την τουρκοκρατία όπου την εθνική μνήμη τη θερμαίνει η λαϊκή μούσα. Τέτοια λόγια περίτεχνα επέλεξε πρίν από αρκετά χρόνια ο μεγάλος μας λαογράφος Στάθης Ευσταθιάδης προκειμένου να αποδώσει το μεγαλείο της ποντιακής μούσας παραδίδοντας το σε μας μέσα από αξιολογότατες καταγραφές και μελέτες.  Πρωταρχικό στοιχείο της λαϊκής μούσας είναι η έμπνευση που μπορεί να προέρχεται από τυχαία γεγονότα ιστορικά - κοινωνικά ή άλλα. Συνήθως ο αρχικός δημιουργός είναι ένα και μόνο άτομο το οποίο μαρτυρεί περί του γεγονότος. Αν η έμπνευση του λαϊκού ποιητή περιέχει αληθινή συγκίνηση και υλοποιηθεί ποιητικά τότε έχουμε το πρώτο ξεκίνημα ενός δημοτικού τραγουδιού. Σε πολλές περιπτώσεις ο λαός υιοθετεί, μαθαίνει και διαδίδει όσα τραγούδια αισθάνεται ότι τον χαρακτηρίζουν. Άλλα πάλι, περνώντας από το λαό δέχονται τροποποιήσεις ή συμπληρώματα και έτσι μέσα από αυτές τις βελτιώσεις και τις προσθήκες διαδίδονται από γενιά σε γενιά.
Οργανοπαίκτες
Λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - ΟργανοπαίκτεςΚαλλιτέχνες αληθινοί και ανιδιοτελείς, εκφράζουν και διαλαλούν τις χαρές και τους καημούς του λαού. Η ευαίσθητη ψυχή των λαϊκών οργανοπαικτών γίνεται δέκτης των ανθρώπινων συγκινήσεων. Με την αισθαντικότητα τους αγγίζουν τις πιο ευαίσθητες χορδές της λαϊκής ψυχής ενεργοποιώντας τις μυστηριακές της δυνάμεις. Οι λαϊκοί οργανοπαίκτες και τραγουδιστές του Πόντου είναι οι δημιουργοί των περισσότερων ποντιακών τραγουδιών. Θαυμάσιοι λειτουργοί στο ναό της μούσας, υμνούν τον έρωτα, ψάλλουν τις συμφορές αλλά και τους θριάμβους της φυλής. Οι καλλιτεχνικές μορφές του παρελθόντος και του παρόντος, πασίγνωστοι και δημοφιλείς αποτελούν ελάχιστο μόνο μέρος από το πλήθος των εξαίρετων λαϊκών μας οργανοπαικτών, που αποφασιστικά συνέβαλαν στη διατήρηση και διάδοση του ποντιακού τραγουδιού, κατ' επέκταση και της μελωδίας και του χορού από πλευράς μουσικών γραμμών μελωδίας και ρυθμού. Δυστυχώς το μέγα πλήθος τους από το απώτερο αλλά ιδίως από το απώτατο παρελθόν πέρασε στην ανωνυμία. Χάθηκαν σαν άγνωστοι ενώ η προσφορά τους είναι πολύτιμη, φωτεινή και αθάνατη, φτάνει ως τις μέρες μας με φορείς τους κατά καιρούς αντάξιους συναδέλφους τους.  Ακολουθούν αντιπροσωπευτικά βίντεο: 1Βουκολικός σκοπός Μακρύν Καϊτέ της περιφέρειας Ματσούκας του Πόντου  2Μακρύν καϊτέ Λιβερίτ'κον 'ς σ' οσπίτ' τη Στοφόρονος 'ς σο Τορταλί (Τετράλοφο Κοζάνης) 3Σκοποί του Μεταλλείου Σίμ (Γκιουμούς Μαδέν) 4Σκοποί απο το Μεταλλείο Σίμ (Γκιουμούς Μαδέν)

Όργανα
Ίσως το βασικότερο μουσικό όργανο κυρίως στην ευρύτερη περιφέρεια του νομού Τραπεζούντας ήταν ο Κεμεντζές ή η Κεμεντσέ. Ένα όργανο του οποίου η παρουσία υπήρχε και υπάρχει σε πολλές περιοχές της Ανατολής πολύ διαδεδομένη.Στην περιφέρεια της Γαράσαρης ο κεμεντζές έχει το όνομα «Λούρα».  Παρακολουθείστε τον κ Σπύρο Γαλετσίδη απ' τη Γαρέσαρη που παίζει στη λούρα του ένα οτουράγ χαβασί . Στον Πόντο κατασκευαζόταν απο κοκκύμελο δηλαδή ξύλο δαμασκηνιάς, αλλά και απο σαρματσούκι ή σαρματσούκ' δηλαδή απο κισσό.  «...Η κεμεντζέ μ' κοκκύμελο το τοξάρι μ' ελέα, τη κοριτσί το μαγλόπο μυρίζ' τρανταφελλέα...».  Είναι τρίχορδο όργανο και απαντάται σε δύο κατηγορίες τα ζίλια και τα γαπάνια, δηλαδή τους πρίμους και τους μπάσους. Τα χορδίσματα είναι τεσσάρων τύπων αλλά το κυριότερο είναι σε διαστήματα τετάρτης καθαράς δηλαδή Λα το ζίλ η πρώτη κόρδα, Μι η μεσαία και Σι το γαπάν η τρίτη κόρδα. Παίζεται με ίσιο δοξάρι.

Ηχητικά ντοκουμέντα:
1. «Κάτ θα λέγω' σε πουλόπο μ'» Σταύρης Πετρίδης.  Δημώδες άσμα των Ελλήνων του Πόντου απ' τον Σταύρη Πετρίδη
2. «Εγώ τα ρακίν ΄κ΄έπινα» Παλαφσιανά Μήτιας Ταυρίδης
3. Σέρα Λάζικον Σεράχορος Πατρίδας
Όμως το όργανο που υπερίσχυε κυρίως στις ανοιχτές εκδηλώσεις, πανηγύρια, γάμους κ.ο.κ ήταν και είναι ο Οξύαυλος δηλαδή ο ζουρνάς με τη συνοδεία νταουλιού και σε δεύτερη σειρά ερχόταν το αγγείο -τουλούμ ή τουλουμπάς. Τούτο συνηθιζόταν λόγω της οξύτητας αλλά και της μεγάλης ηχητικής έντασης των παραπάνω μουσικών οργάνων.
«...Το ταούλ' και η ζουρνά παρεβγάλν'νε μας 'πουρνά...».  Απαντάται σε μικρά και μεγάλα μεγέθη των οποίων επίσης ποικίλει η ποιότητα του ήχου. Αξίζει να παρατηρήσουμε ότι τα όργανα με μεγάλη ηχητική δεινότητα χρησιμοποιούνταν κυρίως για σόλο χορούς ενώ ο κεμεντζές συνόδευε το τραγούδι σε ευρύτερη κλίμακα.
Ηχητικά ντοκουμέντα:
• Οσμάν' Αγάς ή Κωνσταντίν' Σάββας - κ. Αβράμ Κουτούζογλου Νέα Μπάφρα Σερρών. Ο Αβραάμ Κουτούζογλου παίζει με το ζουρνά του χορούς των Ελλήνων της Πάφρας του Πόντου
• Τοπαλαμά - κ. Γιώργος Τσαπανίδης Δράμα  Ο ζουρνατζής Γιώργος Τσαπανίδης παίζει το χορό Τοπαλαμά Ο χορός Τοπαλαμά με το χορευτικό μου - παίζει ζουρνά ο Γιώργος Τσαπανίδης
• Γαρσιλαμάς Ακ Ντάγ Ματέν
• Ούτσ' αγιάκ Γαράσαρης - κ. Σπύρος Γαλετσίδης - Κοϊνίκι Γαράσαρης - Πλατανότοπος Καβάλας.  Χορός Ούτσ' αγιάχ - παίζει λούρα ο Σπύρος Γαλετσίδης
Αγγείο, τουλούμ, τουλουμπά -  Λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - ΟργανοπαίκτεςΤο αγγείο - τουλούμ' - τουλουμπάς - ή τουλούμ' ζουρνά
Μετά τον ζουρνά αποτελεί το κατ'εξοχήν μουσικό όργανο για ανοιχτούς κυρίως χώρους, χωρίς να αποκλείονται και οι κλειστοί. Το αγγείο ήταν το πλέον αγαπημένο και διαδεδομένο όργανο μετά τον κεμεντζέ στον Ανατολικό Πόντο. «...Απέσ' σο τουλουμόπο μου πουλόπο μ' να εχώρνες, τη έξεργου τα λώματα καθημερνά να εφόρνες...»
Ηχητικό ντοκουμέντο:
• Τετράλοφος κοζάνης
• Τουλούμ' τραγούδια του Πόντου.  
Τόσο για τους παλιούς ζουρνατζήδες αλλά και τουλουμτζήδες υπάρχουν πολλές μαρτυρίες ότι ήταν πάντοτε οι κορυφαίοι στα ανοιχτά γλέντια μαζί με τους ταβουλτζήδες αφού κατόρθωναν να ανάβουν το γλέντι με τη δεξιοτεχνία αλλά και τα καμώματα τους. Είτε με τα γασλιλαέματα είτε με τις τούμπες που έκαναν προκαλούσαν τα θετικά σχόλια και την ειλικρινή συμπάθεια και αγάπη του κόσμου.

Ο Χιλίαυλος ή Χειλιαύριν ή Χειλιαύλιν ή γαβάλ ή γαβάλι
Κατεξοχήν ποιμενικό μουσικό όργανο που συνόδευσε τους βοσκούς όλης της Ελλάδας αλλά και του Πόντου στις ατελείωτες ώρες μοναξιάς. Στην περιοχή της Ματσούκας αποτελούσε το ιδανικότερο μουσικό όργανο ώστε να αποδοθεί τ' ομάλια η τραγωδία ή το μακρύν η καϊτέ ο μακρόσυρτος δηλαδή σκοπός. Χρησιμοποιείτο και στις παρέες στα παρακάθια στα μουχαμπέτια για τους μακρόσυρτους σκοπούς κυρίως και, λιγότερο για χορό. Το όργανο αυτό το συναντάμε σε διάφορα μεγέθη 25 εως 40 εκατοστά και κατασκευάζετε απο διάφορα ξύλα όπως καρυδιά, καστανιά, μηλιά, έλατο, οξιά, κρανιά, κέδρο, σφενδάμι ή απο καλάμι. Στον Πόντο δεν παρατηρείτε συνοδεία του αυλού απο άλλο όργανο, ήταν δηλαδή περισσότερο σολιστικός ο χαρακτήρας του.
Ηχητικό ντοκουμέντο:
• Στοφόρος αυλός - ζευγάρωμα
• Χειλαύριν Τραγούδια του Πόντου

Κεμανές Κεμανή - Λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - ΟργανοπαίκτεςΟ Κεμανές
Ο Κεμανές ανάγει την εμφάνισή του στα βάθη των αιώνων, στη Βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή με διάφορες μορφές. Απεικονίσεις κεμανέ υπάρχουν σε τοιχογραφίες διαφόρων ιερών μοναστηριών όπως στην Ιερά μονή Ιβήρων Αγ Όρους, στην ιερά μονή Βαρλαάμ Μετεώρων 14ος και 16ος αιώνας αντίστοιχα. Η μορφή που εξέλαβε στα τέλη του 19ου αιώνα εως σήμερα τον κατατάσσουν σε δύο κατηγορίες. Πρώτον ο τετράχορδος κεμανές, με άλλες τέσσερις συμπαθητικές χορδές που βοούν στις παραπάνω. Τα χορδίσματα ποικίλουν ανάλογα με τους σκοπούς που θα παίξει ο κεμανατζής. Κεμανές τετράχορδος χορδισμένος σε πέμπτες, το ίδιο και οι συμπαθητικές όπως και στο βιολί. Χορδίζεται και σε χαμηλό ντουζένι όπως το λαϊκό βιολί.  Δεύτερον ο πεντάχορδος κεμανές χορδισμένος σε πέμπτες στον οποίο προστίθεται μία επιπλέον χορδή διότι διευκολύνει και αυξάνει τις μουσικές του κλίμακες. Θεωρείται απόγονος του βιολιού. Άλλωστε το βιολί στα τουρκικά λέγεται κεμανέ ή κεμάν. Ο τρόπος παιξίματος του κεμάν - βιολιού ήταν κατακόρυφος, ακουμπισμένος πάνω στα γόνατα και έτσι διασώζεται ως τις ημέρες μας από Ποντίους οργανοπαίκτες των μεταλλείων του Ακ Νταγ Ματέν και από τους Φαρασιώτες της Καππαδοκίας. Ο "Τσαχούρτς" Χαράλαμπος Καρασαββίδης απ' τα Κοτύωρα του Πόντου παίζει Κεμανέ .  Υπάρχουν επίσης 6χορδοι και 7χορδοι κεμανέδες όπως η βυζαντινή βιόλα. Ο κεμανές κάλυπτε μουσικά τις περιοχές: Ατά Παζάρ, Πουλαντζάκη, Κερασούντα, Τρίπολη, Κοτύωρα, Νικόπολη, Ακ Δάγ Μαδέν, Γκιουμούς Ματέν, αλλά και την Καππαδοκία, Φάρασα, Νίγδη, Καισάρεια.
Ηχητικό ντοκουμέντο:
• Τίκ αργό Ατά παζάρ - Γιώργος Πουλαντσακλής
• Τίκ Δυτ Πόντου Τρομαχτόν Αδακά Ακαικά - Τσιμαχίδης
λαικά,μουσικά,όργανα,πόντου,ποντιακά,βιολί,κεμάν,κώστας,λεπτοκαρίδης,παλιοκώμηΤο βιολί
Πολύ διαδεδομένο μουσικό όργανο κυρίως στον δυτικό Πόντο ήταν το βιολί, το οποίο οι Έλληνες Δυτικο-πόντιοι, Άνκαραλήδες, Κιμισχαναλήδες, Παβραινοί-Παφραίοι, προσάρμοσαν στις μουσικοχορευτικές τους συνήθειες. Οι εξαίσιοι λαϊκοί οργανοπαίκτες ανέπτυξαν τεχνικές παιξίματος με υψηλή αίσθηση στις μουσικές κλίμακες και βαθιά γνώση της Ελληνικότατης μουσικής της Ανατολής. Το όργανο και οι μελωδίες που αποδίδει τόσο στους Οτουράγ γαϊτέδες δηλαδή στα μακρόσυρτα και τα ταξίμια όσο και στους χορούς είναι πραγματική απόλαυση.  Απόσπασμα απ τις καταγραφές του dvd μου "Πόντος εν χορώ" με τον Κώστα Λεπτοκαρίδη στο βιολί

Ηχητικά ντοκουμέντα:
1. Γιουβαρλαντούμ - κ. Λάζαρος Τσακαλίδης - Λεκάνη Καβάλας - Άνκαραλής
2. Χαλάϊ - κ. Κώστας Λεπτοκαρίδης - Σερρών Άνκαραλής
3. Τίκ Ακ Ντάγ Ματέν στο τραγούδι Τσίπουλ, Τσίπουλ - κ. Κώστας Λεπτοκαρίδης - Σερρών Άνκαραλής  
Το κλαρίνο
Ένα δάνειο μουσικό όργανο το οποίο κατά κόρον χρησιμοποιήθηκε από τους Έλληνες Ποντίους του Κάρς και του Καυκάσου οι οποίοι μετακινήθηκαν εκεί κατά το 1870 ως οικονομικοί μετανάστες κυρίως από την Αργυρούπολη - Γκιουμούς Χανέ - μετά το κλείσιμο των μεταλλείων αλλά και από την Κερασούντα και την Τραπεζούντα. Λόγω της ιδιομορφίας του οργάνου οι γνωστοί Ποντιακοί χοροί αποδίδονται πλέον με άλλο ύφος και μουσικό χρώμα εμφανώς επηρεασμένοι από τους γείτονες λαούς, Αρμενίους, Καυκάσιους κ.ά. Μάλιστα δε κατέληξε να θεωρείται για ορισμένους ποντιακούς χορούς ως το ιδανικότερο μουσικό όργανο για να παιχτούν. Η κλίμακα της διάδοσης του ιδιαιτέρως στην Ελλάδα είναι αδιαμφισβήτητη αφού δε νοείται γάμος ή αχπαστικό στα χωριά μας δίχως το κλαρίνο. Στη διάδοση του σίγουρα συνέδραμε το γεγονός ότι κάποτε το μουσικό στερέωμα κοσμούσε και τιμούσε η παρουσία και η ύπαρξη πολύ ταλαντούχων κορνέτατζήδων αφενός, και αφετέρου η ζωηράδα των Καρσλίδικων χορών.
Ηχητικά ντοκουμέντα:
• Κιουρτσιάς - Β. Χαραλαμπίδης, Λ. Χάσκου
• Κότσαρι - Ν. Χαραλαμπίδης, Λ. Χάσκου

μουσικά,όργανα,πόντου,ποντιακά,νταούλι,νταβούλι,νταβούλ,νταγούλ,κρουστάΤο ταούλ' ή ταβούλ
Το κρουστό όργανο που συνόδευσε απαραίτητα το χορό σε ανοιχτές εκδηλώσεις και γάμους. Απαραίτητη συνοδεία στο ζουρνά, το αγγείο, και το κλαρίνο. Οι ταβουλτζήδες τις περισσότερες φορές «έκλεβαν την παράσταση» με τα καμώματα τους, δίνοντας με την τεχνική τους ζωή στα άψυχα ξύλα και το πόστ' - δέρμα. Τα ταούλια κατασκευάζονταν σύμφωνα με το σωματικό μέγεθος του οργανοπαίκτη για να είναι βολικά και εύχρηστα.  Σε όλη την επικράτεια του Πόντου όπου επι αιώνες έζησαν αναπτύχθηκαν και έδρασαν οι Ελληνικοί πληθυσμοί παράλληλα με τους γείτονες λαούς, άλλοτε σε αμιγώς Ελληνικούς οικισμούς χωριά ή πόλεις και άλλοτε σε μεικτούς οικισμούς, ήταν χαρακτηριστική η διάθεση αλλά και η πρακτική να ανταλλάσουν και να υιοθετούν στοιχεία του πολιτισμού των άλλων λαών. Η πρακτική βεβαίως δεν αφορούσε στην αντιγραφή των πολιτιστικών στοιχείων αλλά στην προσαρμογή τους στα λαογραφικά και μουσικοχορευτικά δεδομένα και συνήθειες των κατά τόπους Ελλήνων.  Έτσι δικαιολογείται η καθαρότητα του Ποντιακού ήχου και της λαλιάς ιδιαιτέρως στον ιστορικό Πόντο δηλαδή στην ευρύτερη περιφέρεια του νομού Τραπεζούντας και σε όλα τα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου, της Μαύρης Θάλασσας, Σινώπη - Κερασούντα - Πλάτανα - Οινόη κ.ο.κ. Δικαιολογείται επίσης το ποντιακό τραγούδι με Ελληνικό στίχο και μουσική αιγαιοπελαγίτικη. Ενώ στην ενδοχώρα οι μουσικοχορευτικές συνήθειες και πρακτικές ήταν διαφοροποιημένες και η λαλιά λόγω επίσης των πολιτικών θεμάτων που απασχόλησαν την περιοχή μεταστράφηκε σε τουρκική, στοιχείο που ουδόλως μειώνει ή εξαιρεί τον μουσικοχορευτικό πλούτο της περιοχής έναντι των υπολοίπων περιοχών.
Χαρακτηρισμοί για τις φορεσιές και τις συνήθειες:
Οι Σταυρέτ' φορούν γιαζμάδες και χορεύ'-ν άμον γιοσμάδες
Οι Κρωμέτ' φορούν ζουπούνας, τα πόγια τουν είν' τζουντζούνας
Οι Σαντέτ' φορούν κεζία και χορεύ' -ν άμον ταζία
Οι Κανέτ' φορούνε φέσια και τερούν ασά καφέσα
Μουζενίτ' φορούνε τάπλας και αλμέγν' απέσ' σα σάπλας
Ματσουκάτ' φορούν κουκούλας κι όθεν πάν' κρεμάν' τα γούλας.

Λεξιλόγιο:
Γιαζμάς = ποικόχρωμοι ανδρικοί κεφαλόδεσμοι
Γιοσμάς = λεβέντης
Τζουντζούνα = εγριόχορτο εδώδιμο
Κεζίν = μεταξοβάμβακο χρωματιστό τζιζκιλί ύφασμα
Ταζία = κυνηγετικό σκυλί
Καφέσια = διχτυωτά παράθυρα
Τάπλα = δισκοειδές γυναικείο κάλυμμα κεφαλής
Σάπλας = μεγάλες χάλκινες κουτάλες
Γούλα = λαιμός

Μορφή και μέτρο
Το ποντιακό τραγούδι δηλαδή το Ρωμαίϊκον η τρα(γ)ωδία είναι τρισυπόστατο αποτελούμενο: από το κείμενο, το κατά τόπον γλωσσικό ιδίωμα, τη μουσική με το τοπικό ηχόχρωμα που αποδίδεται από τα μουσικά όργανα κάθε περιοχής και το χορό ο οποίος πάντα εκφράζει την ψυχοσύνθεση, τα βιώματα, την θέση των ανθρώπων απέναντι στη ζωή, ώστε ένας λαός για παράδειγμα, να χαρακτηρίζεται ειρηνικός ή όχι.  Δύο είναι οι βασικοί ρυθμοί των ποντιακών τραγουδιών:
α) Ο πεντάσημος ή 5/8 ήτοι, Τίκ - Λαγγευτόν - Σεράχορος
β) Ο εννεάσημος ή 9/8 ήτοι, Ομάλ' χορός - Διπάτ'
Ο στίχος είναι 15σύλλαβος αποτελούμενος από 8σύλλαβο στο πρώτο και 7σύλλαβο στο δεύτερο ημίστιχο. Υπάρχουν 16σύλλαβοι, 14σύλλαβοι, 12σύλλαβοι και 10σύλλαβοι στοίχοι. Από 15σύλλαβους στοίχους αποτελείται το τραγούδι του Ακρίτα: «Ακρίτας όντες έλαμνε σην παραποταμέαν». Από 10σύλλαβους στοίχους αποτελείται το τραγούδι της Καρδοφόνας: «Ναι φόνα φόνα κόρ' καρδεφόνα». Το ποιητικό μέτρο κατά κανόνα είναι ιαμβικό, πέραν τούτου όμως εμφανίζεται και το τροχαϊκόπου αποτελείται από δύο συλλαβές όπως και το ιαμβικό αλλά κατά τον αντίστροφο τρόπο.  Το τροχαϊκό μέτρο συναντούμε σε 16σύλλαβους και 14σύλλαβους στίχους. 16σύλλαβοι είναι οι στοίχοι του τραγουδιού της Λεμόνας: «Σίτια 'πέγνα ομάλια 'μάλια, είδ' ορμάνια και λιβάδια».  Ενώ 14σύλλαβοι είναι οι στίχοι με τροχαϊκό μέτρο στο τραγούδι: «Όϊ ν' αηλί εμέν' ν' αηλί, σο κιφάλι μ' κάτ' λαλεί». Υπάρχουν τραγούδια όπου συναντούμε τη συνύπαρξη ιαμβικού και τροχαϊκού μέτρου. Στο τραγούδι: «Ας έμνε παλληκάρι δώδεκα χρονών, ας είχα και την κάλη μ' έξ' εφτά χρονών» όπου το πρώτο ημίστοιχο είναι σε ιαμβικό και το δεύτερο σε τροχαϊκό μέτρο.
Ηχητικό ντοκουμέντο: 1. Ας έμνε παληκάρι - Τραγούδια του Πόντου
Η γλώσσα του ποντιακού τραγουδιού είναι η ποντιακή διάλεκτος με τα κατά τόπους γλωσσικά ιδιώματά της. Η Ποντιακή διάλεκτος λόγω του εκτεταμένου γεωγραφικού χώρου και της έλλειψης επικοινωνίας μεταξύ των ομιλητών της κατατμήθηκε σε διάφορα ιδιώματα κατά περιοχή. Κυριότερα είναι:
Το ιδίωμα Τραπεζούντας, Ματσούκας, Χαλδίας και Σάντας
Το ιδίωμα Όφη και Σουρμαίνων
Το ιδίωμα Κερασούντας και Τρίπολης
Το ιδίωμα Οινόης
Το ιδίωμα Αμισού
Το ιδίωμα Ινέπολης
Το ιδίωμα Κοτυώρων
Το ιδίωμα Σινώπης
Το ιδίωμα Νικοπόλεως
Το ιδίωμα Σεμενίου.
Στοιχεία της διαλέκτου διασώζονται στην Ιλλιάδα και την Οδύσσεια του Ομήρου. Ειδικοί που ασχολήθηκαν με την ποντιακή γλώσσα υποστηρίζουν ότι έλκει την καταγωγή από την Κοινή Αττική λόγω του αποικισμού του Πόντου από Έλληνες τον 8ο αιώνα π.Χ., ενώ άλλοι υποστηρίζουν ότι η γλώσσα έχει ρίζα στην Ιωνική έχοντας προσλάβει στοιχεία της Κοινής Αττικής στην πάροδο των αιώνων, στοιχείο που προϋποθέτει την ύπαρξη Ελληνικών πληθυσμών στην περιοχή. Δε λείπουν όμως και τραγούδια που απέχουν από την ποντιακή διάλεκτο παρουσιάζοντας ποικίλο γλωσσικό στοιχείο που πολλές φορές προκαλεί την απορία. Τέτοια είναι τα τραγούδια του Δυτικού Πόντου, στοιχείο που εμφανίζεται λόγω των πυκνών επαφών και επικοινωνιών μέσω της Προποντίδας με κατοίκους των νησιών.

Ηχητικά ντοκουμέντα από διάφορες περιοχές του Δυτικού Πόντου: 
1. Αμάν Σεκερόλα Οινόη Πόντου
2. Ο mal Γαράσαρης Πατρίδας στην τουρκική
3. Αυγερινός θε να γενώ Κερασούντα
4. Καραπατσακίδης Φώτιος-Ταζού, Νιξάρ +1988 ηλικία 94.
5. Τετιρεμέ Τρομαχτόν Σεράχορος Γαράσαρης κ. Σπύρος Γαλετσίδης με τον εγγονό του στο ταβούλ

Λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - ΟργανοπαίκτεςΡυθμοί των Ποντιακών Χορών
• Τίκ μονό 5/16 (3.2)
• Τίκ Διπλό 5/8 (3.2)
• Σέρα ή Laz Horonu - Λάζικον 7/16 (2.2.3)
• Μπιτσάκ οϊνί 2/4
• Τρυγόνα ή Ανάποδος (Τέρς) 2/4
• Ομάλ' μονό 9/8 (2.2.2.3 )
• Ομάλ' Τραπεζούντας - Διπάτ' 9/8 (2.3.2.2).
• Κοτσαγκέλ' 7/16 (3.2.2).
• Θύμιγμα 3/4
• Κότς 7/16 (2.2.3) ή (4.3)
• Αρματσούκ 6/8 (3.3)
• Γεμουρά 6/8 (3.3.) &  7/8 (2.2.3)
• Παϊπούρτ' 10/8 (3.2.2.3)
• Μηλίτσα - Κοκκινόγλη 2/4
• Τίταρα 2/4 Καυκάσου
• Τάμασα ή Τάς 6/16 (3.3)
• Λεσγίγκα ή Καζάτσκα 6/16 (3.3)
• Ούτς' Αγιάχ 2/4
• Ομάλιν 9/8 (2.2.2.3)
• Επάν' χορό - Omuz Horon - 5/8 or 2/4.
• Αργυρουπολίτικο ή Κιμισχαναλίδικο 2/4
• Τσιμερίτικο Ομάλ' 5/8 (2.3 )
• Τίταρα (Τετέ Αγάτς)  Αργυρούπολης 5/8 (2.3) & 9/8 (2.2.2.3)

Σταύρης Πετρίδης - Λαϊκή μουσική παράδοση των Ελλήνων του Πόντου - Μελωδίες - Όργανα - ΟργανοπαίκτεςΟργανοπαίκτες
Παράρτημα: Ομάδα πρώτη - πρώτη γενιά
Σε αυτή ανήκουν όσοι γεννήθηκαν στον Πόντο και ξεριζώθηκαν από τα πατρώα χώματα κουβαλώντας στην Ελλάδα την μουσικοχορευτική τους παράδοση.
Λυράρηδες, Κεμανατζήδες, Ζουρνατζήδες, Κορνετατζήδες, Τουλουμτζήδες, Βιολιτζήδες:
1. Σταύρης Πετρίδης «Εμέν Κρωμέτε λέγνε με κι' εγώ Κρωμέτες ΄κ΄ είμαι, τ' οσπιτόπο μ' σην Όλασαν και Φαντακέτες είμαι».
2. Σαββέλης Γιακουστίδης Ίμερα-Πανόραμα Θεσσαλονίκης «Εμέν Σαββέλη λέγνε με' τη τραγωδί τεχνίτες, οι Κρωμέτ' ΄κ΄ ινανεύ ν-ατο ντο είμαι Ιμερίτες».
3. Πάντζον ο κοιλαδέτες - Παναγιώτης Κτενίδης Κοιλάδ' Τραπεζούντας - Γερακαρού Λαγκαδά.
4. Ηλίας Λαζαρίδης - Αλήσοφι Κάρς - Μαυροπηγή Κοζάνης, «Εγώ είμαι ας' Αλήσοφι, τ΄ όνομα μ' έν Ηλία, θα τραγωδώ κι εντρέπουμαι σα ξένα τα χωρία».
5. Παύλος Στεφανίδης Μούζενα - Κιλκίς «Ας αρχινά και τραγωδεί ο καρίπ'ς ο τσοπάνον, παιδία πουθέν ΄κ΄είδετεν τον λυριτσήν τον Παύλον».
6. Ιωάννης Τσορτανίδης - Τσαρτανίκας - Σαντά, Νέα Σαντά Κιλκίς, ο στιχουργός του τραγουδιού του καπετάνιου Ευκλείδη Κουρτίδη.
7. Νικόλαος Προκοπίδης - Προκόπ΄ς - Άτρα, Αριδαία Εδέσσης.
8. Γερίκας Χρυσοστομίδης - Μούζενα - Καλαμαριά, σύγχρονος του Σταύρη και του Σαββέλη.
9. Αγαθοκλής Σελαλίδης - Ορντού - Ρωσσία - Θεσσαλονίκη, «Τα μαλλία μ' ντ΄έσπρυναν, ατό πα τέρτ΄ ΄κ΄εφτάω, με τα μαύρα έρθα εγω και με τ΄ άσπρα θα πάω».
10. Χρήστος Σημαιοφορίδης - Παϊραχτάρ'τα, Κρώμνη - Αθήνα.
11. Αποστολίκας Αθανασιάδης, Ματσούκα - Κομνηνά Κοζάνης.
12. Νικόλαος Παπαβραμίδης, Κρώμνη - Λιπάσματα Πειραιώς.
13. Κωνσταντίνος Κηρυκόπουλος - Βαϊζογλης, Έντιμα Καπίκιοϊ - Τετράλοφος Κοζάνης.
14. Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης, Πλάτανα - Καλαμαριά.
15. Ιωάννης Μαχαιρόπουλος - ο Χαντζιάρ'τα, Αγρίδ' Μούζενας - Άρδασσα Πτολεμαΐδας.
16. Σάββας Ιωσηφίδης, Ατά Παζάρ' - Χείμαρρος Σερρών οργανοπαίκτης Κεμανής.
17. Κοσμάς Γιαχασίδης, Συντισκόμ' Αρταχάν - Ποταμιά Κιλκίς - κλαρίνο.
18. Ηλίας Απιδόπουλος, Ρωσσία - Ευκαρπία Κιλκίς - κλαρίνο.
19. Χριστόφορος Χριστοφορίδης, Στοφόρον, Κουνάκαλη Ματσούκας - Τετράλοφος Κοζάνης, ζουρνά και χειλαύριν.
20. Απόστολος Αδαμίδης, Ματσούκα - Τετράλοφος Κοζάνης, τουλούμ'.
21. Δήμος Ουσταπασίδης, Κρώμνη - Αθήνα, δάσκαλος του Σταύρη.
22. Απόστολος Ξανθόπουλος -Κωφόγλης, Άνω Ματσούκα - Καβάλα.
23. Δημήτριος Αμοιρίδης - Αμοιρόγλης, Τραπεζούντα - Θεσσαλονίκη.
24. Παύλος Μουρατίδης, Κιουλεπέρτ Αρταχάν - Φίλυρο Θεσσαλονίκης.
25. Παύλος Ιωαννίδης, Ορτάκιοϊ Κάρς - Λευκώνας Σερρών.
26. Ευστάθιος Γουλτίδης, Παντζαρότ' Όλτης Κάρς - Μελλισουργιό Κιλκίς.
27. Θεόδωρος Ιωαννίδης - ο Τόττον, Τσιαπίκ' Κάρς - Κοκκινιά Κιλκίς.
28. Ιωάννης Αθανασιάδης - ο Κολομήτ'ς - Τραπεζούντα - Κιλκίς.
29. Θεόδωρος Καραγιαννίδης - ο Πάντσον, Κιόλια Κάρς - Κιλκίς.
30. Κωνσταντίνος Ελευθεριάδης και Χρήστος Χονδρόπουλος, Ρωσσία - Αγ. Παντελεήμων Κιλκίς.
31. Δημήτριος Σιαμίδης - Ο Σαμάλ' Ογλής, Μεσαρέας - Δρέπανο Κοζάνης.
32. Τριαντάφυλλος Χριστοδουλίδης, Κιμισχανά - Διπόταμος Κιλκίς.
33. Γιάννης Ποζίδης, Κιόλια Κάρς - Μεγάλη Στέρνα Κιλκίς.
34. Νικόλαος Ιακωβίδης, Κάρς - Χέρσο Κιλκίς - Κλαρίνο της φιλαρμονικής Μόσχας.
35. Παντελής Νικολαϊδης, Αζάτ Κάρς - Σωτήρας Αμυνταίου, ζουρνατζής.
36. Κώστης Παπαδόπουλος, Κάρς - Μεγάλη Βρύση Κιλκίς, Κλαρίνο.
37. Στέφανος Χατζηλιάδης, Νικόπολη Πόντου - Νικόπολη Λαγκαδά, ζουρνατζής και άλλοι πολλοί.
Ενώ στο τραγούδι σημαντικές προσωπικότητες της πρώτης γενιάς ήταν κάποιοι από του:
Νίκος Σπανίδης - Σούρμενα - Ρωσσία - Αθήνα.
Ηλίας Κοροσίδης - Άγουρσα Ματσούκας - Αλωνάκια Κοζάνης.
Ανατολή Βασιλειάδου - Στάμαν Άνω Ματσούκας - Σκήτη Κοζάνης.
Ευγενία Ζευγαροπούλου - Χανάχ Αρταχάν - Γεωργιανοί Βεροίας.
Στάθης Γαραμψίδης - Ίμερα - Καλαμαριά Θεσσαλονίκης.
Γιάννης Τσαβδαρίδης - Κρώμνη -Καλαμαριά.
Παναγιώτης Αμβροσιάδης - Ίμερα - Πανόραμα Θεσσαλονίκης.
Σολομών Κωνσταντινίδης - Τουρκασέν Αρταχάν -Αρσένι Σκύδρας.
Ηλίας Αραβίδης - Όφι - Ποντοκερασιά Κιλκίς.
Σοφία Κεσίδου - Σίσια Αργυρούπολης - Αξιούπολη Κιλκίς.
Βεβαίως υπήρξαν έδρασαν και έλαμψαν και άλλοι περίφημοι οργανοπαίκτες και τραγουδιστές οι οποίοι σε πολύ μικρή ηλικία ήρθαν στην Ελλάδα ή κατέφυγαν στη Ρωσσία ακολουθώντας την πορεία για τον εχομό στην Ελλάδα μετά από χρόνια και γεννήθηκαν μεταξύ του 1910-1930. Μεταξύ αυτών αναφέρω ενδεικτικά τους:
Γώγο Πετρίδη -Κεμεντζέ
Χρήστο Αϊβάζ -Κεμεντζέ
Στύλο Ταρατσίδη -Κεμεντζέ
Παντελίκα Σεβαστίδη -Κεμεντζέ
Στάθη Βενιαμίδη -Κεμεντζέ
Κλεάνθη Κουσίδη -Κεμεντζέ
Αλέκο Ακριβόπουλο -Κεμεντζέ
Ηλία Σεβαστόπουλο -Κεμεντζέ
Μήτια Ταυρίδη -Κεμεντζέ
Ανέστη Αϊβαζίδη -Κολχικό Λαγκαδά -Κεμεντζέ
Κωστίκα Κωνσταντινίδη -Ρωσσία -Θεσσαλονίκη - Κεμεντζέ
Λάζαρο Πασχαλίδη -Καπνοχώρι Κοζάνης -Τουλούμ'
Κόλλια Κετικίδη -Σεβαστό Κιλκίς -Βιολί

Αποφώνηση
Όπως και εάν κανείς δεί, ασχοληθεί, προσεγγίσει, μελετήσει, εντρυφήσει, συσχετίσει, αντιπαραβάλλει, και αξιολογήσει τα στοιχεία της παράδοσης που αφορούν στη λαϊκή βάση της τέχνης δηλαδή στη μουσική, το χορό και το τραγούδι, πρέπει να λάβει σοβαρότατα υπόψη του όλα τα ιστορικά, μυθολογικά, γεωπολιτικά, γλωσσολογικά, θρησκευτικά, πολιτικά και άλλα στοιχεία και δεδομένα τα οποία ορίζουν, συγκροτούν, αποτελούν, συνθέτουν και δίνουν μορφή στη λαϊκή έντεχνη έκφραση. Τίποτε δεν είναι τούτο ή το άλλο για ένα μονάχα λόγο. Συντρέχουν σχεδόν πάντοτε πολλοί λόγοι ώστε να προσδιορίζεται κάτι ως Ελληνικό ή Τουρκικό ή Αρμενικό ή άλλο τι ή μέρος αυτών, ή όλα μαζί.  Το τραγούδι παραμένει ο ζωντανός φορέας της ιστορίας ενός λαού, αφού διαμέσου των τραγουδιών η μία γενιά μεταδίδει στην επόμενη τους θρύλους, τις δοξασίες και πλήθος άλλων εθιμοτυπικών - λαογραφικών στοιχείων.Ευχή και αγωνία μου είναι οι νέοι και οι νέες μας, να γνωρίζουν όσο γίνεται καλύτερα την παράδοση των προγόνων μας. Αυτό μπορεί να υλοποιηθεί μέσω άρτια πληροφορημένων στελεχών σε συλλόγους και σωματεία, που θα αναλάβουν το μέρος της ευθύνης που τους αναλογεί - απέναντι στην παράδοση- αλλά και ευσυνείδητων δασκάλων χορού και μαθητών με ανησυχία και αναζητήσεις. Πλήθος των αναφερομένων στοιχείων της σημερινής μου εισηγήσεως μπορείτε να αντλήσετε και απο την ιστοσελίδα που διατηρώ στο διαδίκτυο με όνομα www.kotsari.com καθώς και στο κανάλι μου Βασίλειος Β. Πολατίδης YouTube.  Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com   

Pin It

Print

Add comment


Security code
Refresh

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ