Ο ανάποδος χορός της Τρυγόνας ή Τέρς ή Τυρφών (Τρύφωνας)

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Χοροί

Ο χορός Ανάποδος λέγεται και Τρυγονίτσα και Τρυγόνα και Τρυονίτσα από τους Έλληνες στον Ανατολικό Πόντο αλλά και στην περιφέρεια του Γάρς και του Καυκάσου. Ο ίδιος χορός φέρει το όνομα "Τέρς" στις περιφέρειες των Μεταλλείων του Ακ Δάγ Μαδέν και του Σίμ (Γκιουμούς Μαδέν).

Στην Αμισό και ιδιαιτέρως στην περιφέρεια της Μπάφρας, φέρει το όνομα Τυρφών. Στην Καισάρεια χορευόταν μόνο απο άντρες, οι οποίοι εκινούντο προς τ’ αριστερά, κάνοντας ελαφρό κουλούριασμα φιδιού (σπείρα) σε κίνηση και όχι σε ύπνωση. Στην Όλασσα Τραπεζούντος όλοι οι χοροί πήγαιναν προς τα δεξιά εκτός της Τρυγονίτσας που πήγαινε αριστερά. Γι’ αυτό την έλεγαν ανάποδο χορό. Εξάλλου η ονομασία του ως Τέρς χορός δηλώνει την αριστερόστροφη φορά και κίνηση του (ανάποδος), σε σχέση με τους υπόλοιπους χορούς οι οποίοι κατά κόρον είναι δεξιόστροφοι. Μετά τον Κλήδονα, γύρω απο τις φωτιές του Αι-Γιάννη του Λιτροπιού, χόρευαν οι άνδρες με την κεμεντζέ τον ανάποδο χορό που πήγαινε όλο αριστερά. Τη στιγμή που θα έκλεινε ο κύκλος του χορού, έπρεπε ο πρώτος να φύγει αμέσως για να πάρει τη θέση του ο δεύτερος, γιατί αν αργούσε και δεν έφευγε θα τον έσπρωχναν οι άλλοι μέσα στη φωτιά και ο χορός συνεχιζόταν με τραγούδια και με την κεμεντζέ. Ο χορός Τρυγόνα είναι παρθενικός και φέρει τη σφραγίδα της παρθενικής ωραιότητας. Χορεύεται απο γυναίκες και συνοδεύεται απο τραγούδι. Τρυγόνα, σημαίνει αγαπημένη κόρη. Οι αρχαίοι ονόμαζαν «Υπόρχηση» το χορό που συνοδευόταν απο τραγούδι. Παρθενικούς χορούς έγραψε ο μέγας μουσικός της αρχαιότητας Αλκμάν το έτος 620 π.Χ. Τα Παρθένεια ήταν χοροί γεμάτοι ζωντάνια και χάρη που εκτελούνταν απο νεαρές κοπέλες προς τιμή διάφορων θεοτήτων ή μυθικών ηρώων. Ποιητές όπως ο Πίνδαρος και ο Αλκμάν είχαν συνθέσει ύμνους, που συνόδευαν αυτούς τους χορούς. «Πάντα δέ χοροί παρθένων, λύραν τε βοαί καναχαί τ’ αυλών δονέονται..» Πίνδαρος. Ο Λουκιανός θεωρούσε τον χορό ως «..γυμνασίων το κάλλιστον άμα και ευρυθμότατον..». Αρχικά τα όργανα συνοδείας του Ανάποδου χορού ήταν ο ζουρνάς με το ταούλ’. Αργότερα, στον Ανατολικό Πόντο, ο χορός συνοδευόταν από το Τουλούμι , τον Κεμεντζέ, αλλά και το Γαβάλι. Στον Δυτικό Πόντο χρησιμοποιείτο και ο Κεμεντζές ο οποίος με την πάροδο των χρόνων έδωσε τη θέση του στο βιολί και τον Κεμανέ. Στη Μπάφρα η μουσική συνοδεία του χορού Τυρφών, απαραίτητα επίτασσε την παρουσία του ζουρνά με το ταούλ’. Το ποιητικό κείμενο του τραγουδιού θεματικά κατατάσσει το χορό στους λαϊκούς αγροτικούς χορούς. Ο ρυθμός του χορού είναι 4/4.

Το Τραγούδι του χορού της Τρυγόνας
Η τρυγόνα με τ’ ορτάρ͜ια,
πάει σ’ ορμάν σερεύ χορτάρ͜ια.
Πορπατεί και πάει ομάλ͜ια,
τ’ ορταρόπα τς αρνομάλλ͜ια.
Η τρυγόνα με τ’ αντζία,
πάει σ’ ορμάν’ σερεύ τσατσία.
Πορπατεί και πάει τίκια,
τ’ ορταρόπα τς είν’ τιφτίκια.
Τα ξύλα τς έσαν οξέας,
άντρας ατς έτον μυξέας.

Λεξιλόγιο:
-Ορτάρια = πλεχτές χοντρές κάλτσες /τσουράπια
-Ορμάν’ = δάσος
-Σερεύ’ = μαζεύει
-Ομάλ͜ια = ομαλά, σιγανά
-Αρνομάλλια = από αρνίσιο μαλλί
-Αντζία = πόδια
-Τσατσία = ξερά κλαδάκια
-Τ̆ίκ͜ια = στητά, όρθια
-Τιφτίκι = αρνίσιο μαλλί ανώτερης ποιότητας
-Οξέας = οξιές
-Μυξέας = μυξιάρης

To "Τραγούδι των Φρούτων", συνοδεύει το χορό Τρυγόνα της επαρχίας Αργυρούπολης. Το τραγούδι είναι σατυρικό. Αντανακλά το σατιρισμό των ανθρώπινων ελαττωμάτων. Το μέτρο του είναι τροχαϊκό και ο στίχος δεκαεξασύλλαβος. Το τραγούδι των φρούτων - Χορός Τρυγόνα Αργυρούπολης Πόντου

Το ποιητικό του κείμενο έχει ως ακολούθως:
« Εκουρφεύτεν και ν’ η σύκα κι είπεν είμαι όλων καλλίον.
- Σούς γαμέτα κονιδέα, πως λές είμαι όλων καλλίον ;
Εκουρφεύτεν και το μήλον κι είπεν είμ’ όλων καλλίον.
- Σούς γαμέτα σκωλεκέα, και πως είσαι όλων καλλίον ;
Εκουρφεύτεν και τ’ απίδ’ κι είπεν είμ’ όλων καλλίον.
- Σούς γαμέτα ζαρογούλ’, και πως είσαι όλων καλλίον ;
Εκουρφεύτεν το σταφύλι κι είπεν είμ’ όλων καλλίον
- Σούς γαμέτα κοκκινόματ’, πως λές είμαι όλων καλλίον…»

Λεξιλόγιο:
* Εκουρφεύτεν = παινεύτηκε
* Σούς = σώπα
* Κονιδέας = γεμάτος κόνιδες
* Γαμέτα = κοροϊδευτικά, ο άντρας
* Σκωλεκέα = σκουληκιάρη
* Ζαρογούλ’ = στραβολαίμη
* Κοκκινόμματ’ = κοκκινομάτη

Παρακολουθείστε επίσης τα σχετικά με το χορό Τρυγόνα βίντεο - αναρτήσεις μου:
1. Τρυγόνα, Ανάποδος, Τέρς Ακ Δάγ Μαδέν & Γκιουμούς Μαδέν, Τυφρών Πάφρας - Ποντιακοί Χοροί
2. Γιάννης Καλπατσινίδης - Γαλλίαινα Ματσούκας - Χορός της Τρυγόνας
3. Χρήστος Αϊβαζίδης (Αϊβάζ) Χορός της Τρυγόνας (Ποντιακοί Χοροί)
4. Χορός Τρυγόνα Γεώργιος Απατζίδης εκ Μαζεράς Σαράντων Ματσούκας 1967 Κοκκινόχωμα Καβάλας

Περισσότερα για το χορό Τρυγόνα αντλούμε από την Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού
1. Οικονομίδης 1923: Της Τρυγόνας ο χορός, ονομασθείς ούτω διότι μετά έκαστον στίχον του συνοδεύοντος αυτόν άσματος επιφέρεται η επωδός: "την τρυγόναν, την τρυγόναν". Ο χορός ούτος είναι τερπνότατος και αναπαυτικός, φέρει δε καί τινας ελιγμούς παρεμφερείς προς στροφάς των κατριλιών. Ως τοιούτος χορεύεται υπ' ανδρών και γυναικών ομού.
2. Παπαδόπουλος 1958: Τρυγόνα, ή κοινόν, τρογόνα (Οινόη), τυργόνα (Νικόπολις). Από την αιτιατική τρυγόνα του αρχαίου ουσιαστικού τρυγών. 1α) Το πτηνόν τρυγών 1β) Μεταφορικώς, η χαριτωμένη κόρη, 2) Είδος ιχθύος, 3) Είδος χορού.
3. Δημ. Κουτσογιαννόπουλος 1966: Ο χορός Τρυγόνας είναι χορός παρθενικός. Τρυγόνα είναι η αγαπημένη κόρη. Φέρει την σφραγίδα της παρθενικής ωραιότητος. Ο χορός της Τρυγόνας χορεύεται από γυναίκας και συνοδεύεται από τραγούδι. Το χορευτικόν σχήμα αποτελείται από 4 μέτρα. Η μουσική αποτελείται από 8 μέτρα, το δε χορευτικόν σχήμα εκτελείται δις. Μουσικό παράδειγμα σε 2/4.
4. Δόρα Στράτου 1970: Ανακαλύφθηκε, κινηματογραφήθηκε και χορεύεται στο θέατρό μας ο χορός Τρυγώνα.
5. Ζερζελίδης 1971 Ματσούκα Πόντου: Μεταξύ των κοινών για όλους χορών ήταν η Τρυγόνα.
6. Holden & Vouras 1976 Πόντος: Περιγραφή των βημάτων και μουσική καταγραφή σε 9/16 (3.2)+(2.2)
7. Kilpatrick 1980 Πόντος: Η Τρυγόνα και το Σαρι Κουζ είναι πολύ λίγο γνωστά στις ποντιακές κοινότητες αλλά πολύ δημοφιλή στους τούρκους της Μαύρης Θάλασσας σήμερα. Η Τρυγόνα κινείται εντελώς προς τα αριστερά, είναι περπατητός χορός με απλά βήματα. Έχει μόνο δύο μελωδίες. Καταγραφή των δύο μελωδιών και περιγραφή των βημάτων. Τα χέρια είναι κάτω. Καταγραφή των κινήσεων με σημειογραφία Laban. Καταγραφή μελωδίας της εισαγωγής και του χορευτικού μέρους (παίζει κεμεντσέ ο Παναγιώτης Ασλανίδης στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης το 1968).
8. Δήμας 1980 Τραπεζούντα: Ο χορός Τρυγώνα χορεύεται σήμερα από άνδρες και γυναίκες, με λαβή απ' τις παλάμες. Ο χορός συμβολίζει το κόψιμο των ξύλων και πηγαίνει πάντοτε προς τα αριστερά. Περιγραφή βημάτων και σχήμα πελμάτων.
9. Ευσταθιάδης 1981 Πόντος: Οι χορευτές σκύβουν προς τα δεξιά σε δύο φάσεις και απότομα κινούνται προς τα αριστερά. Οι κινήσεις δείχνουν ότι γίνεται μάζεμα ξύλων από τα δεξιά, που ρίχνονται έπειτα στα αριστερά.
10. Petrides 1984 Πόντος: Τα χορευτικά συγκροτήματα έχουν επιφέρει αλλαγές στους παραδοσιακούς χορούς. Ενα εμφανές παράδειγμα είναι η Τρυγόνα. Ο χορός αυτός εκινείτο προς τα αριστερά, και σε περιοχές του Πόντου όπου δεν είχαν αριστερόστροφους χορούς τον ονόμαζαν Ανάποδα. Τα συγκροτήματα εκτελούν τον χορό αυτό προς τα αριστερά και μετά κινούνται προς τα δεξιά για να βρεθούν στο κέντρο της σκηνής. Η αλλαγή αυτή έχει τώρα επηρεάσει τον τρόπο εκτέλεσης του χορού σε κάθε εκδήλωση. Μερικοί κεμεντζετζήδες αλλάζουν τον ρυθμό στα τρία τέταρτα του μέτρου και τον κάνουν από 2/4 σε 7/16 (2.2.3).
11. Petrides 1988-89 Τραπεζούντα: Η Τρυγώνα (όνομα κοριτσιού) είναι σε 2/4. Λέγεται επίσης Ανάποδα (Ανάποδος ή Τέρς) γιατί πηγαίνει προς τα αριστερά.
12. Λυκεσάς 1993 Πόντος: Περιγραφή των βημάτων της Τρυγόνας, μουσική καταγραφή (από το βιβλίο του Kilpatrick, 1980, 217), λόγια του τραγουδιού "Ακεί πέρα σ' ορμανόπον έστεκεν κι εποίνεν ξύλα...", σχήμα με πέλματα. Ο χορός συμβολίζει το κόψιμο των ξύλων.
13. Σαμουηλίδης 1993 Πόντος: Η ονομασία σημαίνει θηλυκό τρυγόνι ή γυναίκα που έχει ανεπρόκοπο άντρα. Άλλοι όμως λένε πως σημαίνει μεταφορικά την αγαπημένη κόρη κι άλλοι ότι η ονομασία προήλθε από την λέξη τρύγος γιατί οι κινήσεις του χορού "συμβολίζουν το πάτημα των σταφυλιών" (Χατζηελευθερίου). Είναι κυκλικός, εύθυμος χορός, παμποντιακός, που χορεύεται από γυναίκες και συνοδεύεται από τραγούδι. Προκαλεί κέφι και χαρά. Οι χορεύτριες κρατιούνται από τα χέρια και στρέφοντας το κεφάλι αριστερά κινούν μπρος-πίσω τα χέρια τους όταν πατούν το πόδι τους στον τόπο όπου μένουν ακίνητες. Το τραγούδι λέει: "Ακεί πέραν σ' ορμανοπόν (εκεί πέρα στο δασάκι), η Τρυγόνα, η Τρυγόνα έστεκεν κι εποίνεν ξύλα (στεκόταν και μάζευε ξύλα) η Τρυγόνα, η Τρυγόνα". Τον χορό αυτό τον συναντάμε σε πολλές παραλλαγές όσον αφορά το κράτημα των χεριών.