Η νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής και ο Κουκαράς στη Λαογραφία των Ελλήνων του Πόντου

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Ήθη, έθιμα, δρώμενα, θρύλοι και παραδόσεις

Η νηστεία της Μεγάλης Σαρακοστής ήταν αυστηρότατη. Νήστευαν και οι λεχώνες και οι άρρωστοι και τα παιδιά. Κι όταν κανενός η μύτη μάτωνε, ή τα χείλη ή το δόντι, δεν έπρεπε με κανέναν τρόπο να καταπιεί το αίμα, γιατί όπως πίστευαν : “χαλάν’ η νεστεία” (χαλάει η νηστεία = καταλύεται). Οι γριές τρομαγμένες λες κι επρόκειτο να γίνει κανένα κακό, φώναζαν : “Μη κουρτάς, α’ μαντσιρί͜εις” = μη καταπιείς, θα χαλάσεις τη νηστεία.

Μάλιστα, για να φοβερίσουν τα παιδιά να νηστέψουν, κατασκεύαζαν και χρησιμοποιούσαν ένα σκιάχτρο που το έλεγαν Κουκαρά. Το σκιάχτρο αυτό ήταν ένα μεγάλο κρεμμύδι μαυρισμένο με κάπνα πάνω στο οποίο σχεδίαζαν με κιμωλία μάτια και στόμα. Γύρω στην κοιλιά του κρεμμυδιού έμπηγαν επτά μεγάλα φτερά κότας. Τα επτά αυτά φτερά συμβόλιζαν τις επτά εβδομάδες της Σαρακοστής. Όλο αυτό το κατασκεύασμα το κρεμούσαν από το κοτσάνι του στην οροφή του σπιτιού τα μεσάνυχτα της Κυριακής της Τυρινής, της παραμονή δηλαδή της Καθαράς Δευτέρας. Τα παιδιά το πρωϊ έκπληκτα έβλεπαν πάνω από το κεφάλι τους το παράξενο αυτό πουλί που θα τους τιμωρούσε αν έτρωγαν λιπαρά φαγητά. Σημειώνουμε ότι η Μεγάλη Σαρακοστή επέβαλε ξηροφαγία αν και νηστεία σημαίνει πλήρη αποχή από οποιαδήποτε τροφή. Κάθε Κυριακή η μητέρα έβγαζε ένα φτερό από τον Κουκαρά χωρίς να τη δούν τα παιδιά ώσπου τη Μεγάλη Εβδομάδα έμενε γυμνός και μια νύχτα η μητέρα φρόντιζε να τον εξαφανίσει αφού ήδη είχε εκπληρώσει τον προορισμό του. Τότε, τα παιδιά όλο χαρά φώναζαν : ” Έφυεν ο Κουκαράς, έφυεν ο Κουκαράς !!!” Οι μητέρες όμως προκειμένου να έχουν τα παιδιά τους σε διαρκή φόβο για κάθε παρεκτροπή, έλεγαν : “Έφυεν αλλά θα έρται του χρόν’ “ Αξίζει να σημειώσουμε εδώ τη διττή χρήση του Κουκαρά στο σπιτικό των Ελλήνων του Πόντου κατά τη Μεγάλη Σαρακοστή. Ο Κουκαράς χρησίμευε όχι μόνο σαν σκιάχτρο για τα παιδιά αλλά και σαν ημερολόγιο που υπενθύμιζε την πάροδο των εβδομάδων και τον ερχομό του Πάσχα. Ήταν μια ανακούφιση για τους μεγάλους όσο έβλεπαν ότι λιγόστευαν τα φτερά του, οπότε θα τελείωνε η νηστεία. (Κείμενο Γεωργίου Ν. Λαμψίδη / Αρχείον Πόντου Τόμος 17ος / Αθήνα 1952)

Σχόλια Βασιλείου Β. Πολατίδη
Μετά τη λαογραφική εικόνα που λάβαμε από το κείμενο του κ Λαμψίδη ας μου επιτραπεί να παραθέσω μερικές γραμμές προκειμένου να δοθεί μια ολοκληρωμένη εικόνα για την θρησκευτική πίστη των Ελλήνων του Πόντου, η οποία πολλές φορές μπορεί στο παρελθόν να εκφραζόταν με στοιχεία της παλιάς παγανιστικής πίστης, εντούτοις με την πάροδο των αιώνων, επικράτησε ο Χριστιανισμός με άμεσο αντίκτυπο στα ήθη, τα έθιμα και τις λαϊκές δοξασίες. Ας μη διαφεύγει της προσοχής και της γνώσης μας ότι την Κυριακή της Τυρινής (παραμονή της Καθαράς Δευτέρας) η Εκκλησία κάνει μνεία της εξόδου των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο της τρυφής. Για την εκκλησία είναι ημέρα μεγάλου πένθους και για το λόγο αυτό καθιερώθηκε αυστηρή νηστεία. Νηστεύουμε από τις τροφές και από τα πάθη μας ακολουθώντας το κάλεσμα της Εκκλησίας : “Τὸ στάδιον τῶν ἀρετῶν ἠνέωκται, οἱ βουλόμενοι ἀθλῆσαι εἰσέλθετε, ἀναζωσάμενοι τὸν καλὸν τῆς Νηστείας ἀγῶνα, οἱ γὰρ νομίμως ἀθλοῦντες, δικαίως στεφανοῦνται, καὶ ἀναλαβόντες τὴν πανοπλίαν τοῦ Σταυροῦ, τῷ ἐχθρῷ ἀντιμαχησώμεθα, ὡς τεῖχος ἄῤῥηκτον κατέχοντες τὴν Πίστιν, καὶ ὡς θώρακα τὴν προσευχήν, καὶ περικεφαλαίαν τὴν ἐλεημοσύνην, ἀντὶ μαχαίρας τὴν νηστείαν, ἥτις ἐκτέμνει ἀπὸ καρδίας πᾶσαν κακίαν. Ὁ ποιῶν ταῦτα, τὸν ἀληθινὸν κομίζεται στέφανον, παρὰ τοῦ Παμβασιλέως Χριστοῦ, ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς Κρίσεως”. Όλα αυτά είχαν εδραιωμένα μέσα στις καρδιές και στη συνείδησή τους οι Έλληνες στον Πόντο και προσπαθούσαν πάσι θυσία να ανταποκριθούν στο κάλεσμα του καλού αγώνα της νηστείας αναλαμβάνοντας όλα τα πνευματικά όπλα, την Πίστη, την Ελεημοσύνη, την Πανοπλία του Σταυρού, την Προσευχή. Ποιος ήταν και ποιος αλήθεια παραμένει ο σκοπός όλων αυτών ; Το στεφάνι που θα παραλάβουμε από τον Βασιλέα Χριστό την ημέρα της Κρίσεως. Δυστυχώς η ημέρα της εξόδου των πρωτοπλάστων (Αδάμ και Εύας) από τον Παράδεισο λόγω της παρακοής τους δηλαδή της καταπάτησης της μίας και μόνης εντολής που έλαβαν από τον Κύριο, ήτοι εκείνης της νηστείας (να μη φάγουν από τον καρπό του ξύλου της γνώσεως), επισκιάζεται από τον αντίπαλο τον μισάνθρωπο διάβολο ο οποίος προκειμένου να κάνει τους ανθρώπους να ξεχάσουν το ένα και πραγματικό γεγονός, της παρακοής και της απώλειας του Παραδείσου, καθιέρωσε τα καρναβάλια, τα γλέντια, τα δήθεν ξεφαντώματα, την κρεατοφαγία και τα κάθε λογής άσεμνα θεάματα. Καταστάσεις που δεν αρμόζουν σε χριστιανούς. Επιστρέφοντας στο κείμενο του κ Λαμψίδη, αξίζει να αντιληφθούμε την Πίστη και την επιμέλεια των προγόνων μας στον Πόντο για την αυστηρή τήρηση της Νηστείας. Η Νηστεία από τις τροφές και τα πάθη μας, η Πίστη για την ύπαρξη και την παντοδυναμία και το έλεος Του Κυρίου, η Ελεημοσύνη σε κάθε άνθρωπο που έχει ανάγκη τη βοήθεια και συμπαράστασή μας, η Προσευχή υπέρ όλου του κόσμου, είναι οι τρόποι που θα μας οδηγήσουν με ασφάλεια στη λαμπρή ημέρα της Αναστάσεως όχι μόνο του Κυρίου αλλά και όλων ημών και εις την ζωήν του μέλλοντος αιώνος. Αμήν, Γένοιτο. Μεγάλη Σαρακοστή και Πάσχα. Λαογραφικά Τραπεζούντος Πόντου