Χριστού 1941 τη Χρονίας. Χριστουγεννιάτικο διήγημα του Ξένου Ξενίτα (Άκογλου Ξενοφώντα)
Παραμονή τη Χριστού σο χωρίον. Νύχτα. Σκοτία πίσσα. Τα παιδία επέρασαν ας σα πόρτας τ οσπιτίων με τα φενερόπα σα χ̆έρι͜α τουν κι έψαλαν το «Χριστός γεννάται σήμερον» με τ’ έμορφα λαλόπα ‘τουν.
Ατώρα άλλο πουδέν λαλία ΄κ̆ι’ εβγαίν’. Μανάχον από μακρά αραιά – αραιά ακουσ̆κάται σ’ άγρον τη σκοτία απέσ’, τη σ̆κυλί το ύλασμαν. Τα χ̆όνι͜α επλώθαν ολόερα άμον άσπρον ολοξ̆ίασπρον καθαρόν τσ̆αρτσ̆άφ’, εθαρείς κι άντζ̆αν εξέβεν ασ’ σην καταινίν. Ετσ̆ίλα̤ξαν την τρανέσσαν την μάναν εμουν την (γ)’ήν σίτα̤ κ̆οιμάται σον βαθύν τον ύπνον ατ’ς απέσ’ για ν’ απονεγκάσ̆κεται, να παίρ’ δύναμιν και να επορεί ξαν να δί͜ει ‘μασε με τ’ εφτά καρδίας τα περεκ̆έτα̤ και την ευλογίαν ατ’ς. Εξ̆ουκέσ’ ετσάμωσεν τ’ ομμάτα̤ και χ̆ονίζ’ και λάσ̆κεται. Τη χωρί’ τ’ οσπιτόπον ση Όλυμπου τα χαμελωσέας εθα̤ρείς και έν’ τη σ’χωρεμένονος τη Νώε η κιβωτός. Τ’ οτζ̆άχ’ αφτημένον. Το Χριτουκ̆ούρ’ ολοκόκκινον πιάν’ εκιάν’ και χουλαίν’ και ζεσταίν’ τ’ οσπιτα̤νούς και τ’ ολόερα. Φωτάζ’ και κρούει ση καθαείνος το πρόσωπον κι εφτάει-α και ζωντανεύ’. Όλ’ οι σπιτα̤νοί έντεκα ανθρώπ’ έφαγαν κι ατώρα κάθουνταν ολόγερα σ’ οτζ̆άχ’ και χουλείνταν. Είνας μουχτερός σπαγμένος, δύο κομμάτα̤ κρέμουνταν σα στουλάρα̤ κιαν’ απέσ’ μερέον. Ση φωτίαν απάν’ βράζ’ και κοχλακίζ’ το χαλκόν κι εβγάλ’ έναν έμορφον σκουντούλισμαν. Η νοικοκύρα έφερεν το στόλ’ απέσ’ ση μέσ’ με τα καρύδα̤, τα λεφτοκάρα̤, τα μήλα, τα κυδώνα̤ και τα ρούδα̤. Οι τρανοί, ο νούς ατουν ταξιδεύ’ μακρά πέραν σ’ αροθυμιασμένον την πατρίδαν. Αναστορούν τα παλαιά, τη ζωή τ’ εποίναν ακέσ’. Εφέκαν το Γεϊλέ Γιουζούν τ’ έμορφον το χωρίον ατούν το Ίνταλαν, κι έρθαν ερρούξαν αδακέσ’ τσ̆ίρ τσ̆ιπλάχ. Ντο έσυραν και ντ’ εδέβασαν σην αρχήν !. Άμαν, ατώρα δόξα σοι ο Θεός, έντανε σ’ έναν μερέαν και όλα̤ ενεσπάλθαν. Το χωρίον ατουν μανάχον ν’ ανασπάλνε ‘κ̆ι’ επορούν. Και απόψ’ τη κ̆ιφαλί’ αθε, έρθεν σ’ ομμάτα̤ τουν απάν’. Ε μαύρα ζαμάνα̤ !
Η γραία η καλομάνα κάθεται σο μιντέρ’ν ατ’ς σην κ̆οσάν. Ο πρόσωπον ατ’ς φαίνεται βαρύν, άμον μουστρωμένον και λιβωμένον. Τα παιδία, τ’ ανέψ̆α̤ και τ’ ανεψ̆ολόγι͜α τ’ς, όπως κάθουνταν σην σειράν αντίκρυ σην φωτίαν και χουλαίν’νε τα χ̆ερόπα ‘τουν, παρακαλούν ατήν να λέει το μεσέλ’ τ’ εδέκεν ατ’ς λόγον. Επήρεν σην αγκάλα̤ν ατ’ς το τσ̆ίπ το μικρόν τ’ ανεψ̆όπον ατ’ς, επήρεν σην βούραν ατ’ς τα χ̆ερόπα ‘θε για να τερεί γιάμ είναι κρύα, ετέρεσεν έναν-έναν τ’ άλλα τ’ ανέψ̆α τ’ς για να ελέπ’ αν εσυνορθά̤γαν ολόερα σην φωτίαν κι επεικεί εσκάλωσεν λυπεμένα-λυπεμένα.
-Απόψ’ γιαβρόπα μ’ ΄κ̆ι πρέπ’ να λέγομαι μεσέλα̤…
-Γιατί, κάλομανα, είπαν ατήν όλα̤ τα παιδία εντάμαν.
Ελάϊξεν ατότες το κ̆ιφάλ’ η γραίϊτσα κι επεκεί ενεστέναξεν και είπεν:
-Απόψ’ πουλόπα μ’ πολλά αδελφόπα ‘σουν, ‘κ̆’ εθύμιξαν άμον εσάς. Άλλα άρρωστα, κι άλλα απραεμένα επέμναν σ’ οσπιτί ατουν τη σκοτίαν. Απόψ’ πολλά αδελφόπα ‘σουν λυπείουνταν αντίς να χ̆αίρουνταν, κλαίνε αντίς να γελούν. Χωρίς οτζ̆άχ, χωρίς άψιμον, χωρίς φώς. Τρομάζ’νε και τ̆ουρτ̆ουρίζ’νε ασ’ σον κρύον. Σ’ ομματί’ ατουν το φως αντίς να στράφ’ η χαρά και η ελπίδα, έν’ ζωγραφισμένον η λύπη. Απόψ’ πολλά αδελφόπα ‘σουν α κ̆είνταν κά πεινασμένα, και αύρι Χριστού ημέρα, νά̤ κρέας θα έχ’νε όπως θα έχ̆ετεν εσείς, νά̤ έναν τσ̆ανάκ’ ζεστόν φαγίν, νά̤ καινούρα̤ λώμματα, νά̤ παιχνίδι͜α, όπως είχανε τ’ άλλα τα χρόνα̤. Απόψ’ πολλά αδελφόπα ‘σουν θα κ̆είνταν χωρίς γιοργάνα̤, οι γονέοι ατουν ήντα̤ν είχαν και ήντα̤ν ‘κ̆’ είχαν, επούλτσαν ατά για να μη αποθάν’νε τσ̆ίπ ασ’ σην πείναν, και αύρι, τρανόν έξεργον ημέραν ίσως να ηυρίκ’ν ατά αποθαμένα ασ’ σην πείναν κι ασ’ σον κρύον. Αύρι, όσταν θα εβγαίνομε εμείς ασ’ σην εγκλεσίαν και θα κλώσκομες σ’ οσπίτ’ν εμουν να τρώγομε τα καλά τα φαγία, πολλά αδελφόπα ‘σουν θα λάσκουνταν σα στράτας οξυπόλτ’κα και πεινασμένα, τα λώμματα ‘τουν τ̆αρτ̆αγάνα̤, ο πρόσωπον ολοκούτουρνον και θα ψαλαφούν ελεημοσύνην.
-Καλομάνα, είπεν ατήν το έναν τ’ ανεψ̆όπον ατ’ς, ατά τα παιδία πατέραν ‘κ̆’ έχ’νε ν’ αγοράζ’ ατς ήντα̤ν χρειάσκουνταν ;
-Έχ’νε, ρίζα μ’, πως ‘κ̆’ έχ’νε. Έχ΄νε τα πλέτερα πατέραν πά και μάναν πά, είπεν εκείνε. Άμα τιδέν ΄κ̆΄ ηυρίκ’νε ν’ αγοράζ’νε. Για τερέστε: Εμείς αδά έχομε τα χωράφα̤ μουν, τη λεφτοκαρί μουν την παχτσ̆ά̤ν, το κεπίν εμουν, τα χτήνι͜α μουν, τα κοσσάρας εμουν και νά̤ το ψωμίν, νά̤ το κρέας, νά̤ το γάλαν και το τ̆υρίν, νά̤ το βούτορον, νά̤ τα ωβά και το ξύγαλα και το τάν και τα φασούλα̤ και τα πλυγούρα̤ και τα κορκότα και τα ζαρζαβατικά ίνουνταν εξίκ ασ’ σ’ οσπί’ν εμουν απέσ’. Άμα εκείν’ αφκά σην πολιτείαν, απ’ ατά το είπαμε τιδέν ‘κ̆’ έχ’νε. Πρώτα, σα καλά τα χρόνα̤, εγόραζαν ατα ασ’ σα μαγαζία. Ατώρα σα μαγαζία τιδέν ‘κ̆’ επέμ’νεν. Απόθεν θ’ αγοράζ’ν ατά; Πουδέν ‘κ̆’ ηυρίκ’ν ατά. Όλα̤ κρυμμένα. Κι άμον ηυρίκ’νε τιδέν, ακριβά κι ακριβογόραστα, π̆αράες πά ‘κ̆’ έχ’νε ν’ αγοράζ’ν ατά. Κάθαν φορήν όσταν ίνεται πόλεμος, αγοίκα πελά̤δες ογραύ’νε σο κ̆ιφάλ’ τ’ ανθρωπίων. Ασ’ σον πόλεμον κι άλλο χ̆είρ’ πράμαν σον κόσμον ‘κ̆’ ευρίεται.
-Καλομάνα, είπεν ατην τ’ α΄λλον τ’ ανεψ̆όπον ατ’ς, ντ’ έμορφα είμες εμείς π’ ευρίγομες σο χωρίον.
-Ναι, ρίζα μ’, ναι, είπεν η γραία. Καλά λές. Η γή έν’ η τρανέσσα η μάνα μουν. Καμμίαν ‘κ̆ι πρέπ’ να χωρίγομες ατην. Ελέπετε: Όσοι έφυγαν απ’ εμπροστά ας’ σα χωρία κι επήγαν σα πολιτείας, ατώρα υποφέρ’νε, πεινούν και πολλοί επέθαναν. Όσοι εγλίτωσαν, ατώρα είνας-είνας ελέπετ’ ατ’ς, κλώσκουνταν κι έρχουνταν οπίσ’, σοι συγγενούς ατούν σουμά, για να ηυρίκ’νε έναν κομμάτ’ ψωμίν και γλυτών’νε την ψ̆ήν ατουν.
-Κιάμ’ ατώρα κάλομανα, είπεν ξάν τ’ ανεψ̆όπον ατ’ς, ντο θα φτάνε εκείν’ ποι ζούνε σα πολιτείας και υποφέρ’νε; Η γραία τιδέν ‘κ̆’ ηύρεν να έλεεν. Άντζ̆αν δύο δά̤κρα εκ̆υλίγανε σα μάγ’λα τ’ς απάν’ κι επήγαν εσέβανε σα σούφρας κέσ’, το εσκάλωσαν κι ετρόμαζαν σα χ̆είλα̤ τ’ς ολόερα. Εκείν’ την ώραν έρθεν τη παιδίων η μάνα να μοιράζ’ τα καρύδι͜α και τα λεφτοκάρα̤ σον καθαείναν με την σειράν. Το μεσαίον τ’ αγουρόπον ατ’ς έναν παιδόπον έξυπνον και πονόψυχον εκλώστεν ατότες είπεν τη μάναν αθε:
-Μητέρα, καλλίον αβούτα τα καρύδι͜α και τα λεφτοκάρα̤ ας εφτάμ’ ατα έναν δέμαν και ας στείλομ’ ατα σην Αθήναν για να μοιράζ’ν ατά σ’ εφτεχουφών τα παιδόπα. Όπως εκαλάτσ̆ευεν, ‘κ̆’ επόρνεν κανεία να ενόϊζεν: η λαλία θε χαράν εδείκνυζεν γιόκσαμ λύπην. Ο κύρ’ς ατ’ αποπίσ’ μερέαν εφουρκούτουν κι εδίνεν ωτίν την συζήτησην. Τόμου ‘κ̆’ ετελείωσεν ο γιός ατ’ το λόγον ατ’:
-Άφεριμ, όγλου μ’, να ζείς και να έχω ‘σε, είπεν με το χοντρόν τη λαλίαν ατ’. Ατό το είπες αν εφτάν’ α όλα̤ τα παιδία και όλ’ οι γεωργοί και όλ’ ποι επορούν, και στείλ’ ο καθαείνας ήντα̤ν έχ̆’ και όσον επορεί, θα γλυτών’νε το δίχως άλλο πολλά ψυχάντας, το είναι σον κίνδυνον ν’ αποθάν’νε ασ’ σην πείναν. Ατά τα πράματα η θρησκεία ΄μουν πά και όλα̤ τη κόσμινης τα θρησκείας πά πασ̆κεί το ‘κ̆ι’ ορίζ’ν ατά; Ο Χριστόν πά, π’ εγεννέθεν αποψισνόν νύχταν κι έρθεν σον κόσμον για τη σωτηρίαν εμουν, ατά παραγγέλλ’ μασε να ‘φτάμε. Τ’ άλλ’ την ημέραν, ανήμερα τη Χριστού, έναν δέμαν πέντε οκαδών καρύδι͜α και λεφτοκάρα̤, εστάλθαν σην Αθήναν για τα φτωχά τα παιδί. Άναυα ατά, ο κύρτς τη παιδίων επήεν είπεν την ιστορίαν και τ’ άλλτς τοι νοικοκύρτς τη χωρί’ κι εσ’κώθαν ετ̆οπλάεψαν ασ’ σο χωρίον ατουν χ̆ίλα̤ οκάδες φασούλα̤, κοκκία και λαζούδα̤ και έστειλαν ατα σην Αθήναν για τα λαϊκά συσσίτια.
Λεξιλόγιο:
• Χριστού ή Τη Χριστού = Χριστούγεννα
• Φενερόπα = φαναράκια
• Χ̆όρα̤ = χέρια
• Πουδέν = πουθενά
• Τ̆ζαρτζ̆άφ = (λατινική λέξη) σεντόνι
• Άντζ̆αν = μόλις
• Καταινίν = μπουγάδα
• Ετσ̆ίλα̤ξαν = σκέπασαν
• Σίτα̤ = ενώ
• Απέσ’ = μέσα
• Απονεγκάσ̆κεται = ξεκουράζεται
• Περεκέτα̤ = τα αγαθά
• Εξ̆ουκέσ’ = έξω μεριά
• Ετσάμωσεν = έκλεισε
• Χ̆ονίζ και λάσκεται = χιονίζει αράδα
• Χουλαίνω = θερμαίνω
• Μουχτερός = χοίρος / γουρούνι
• Σκουντούλισμαν = ευωδία
• Στόλ’ = τραπέζι
• Ρούδα̤ = ρόδια
• Αροθυμισμένον = νοσταλγημένο
• Αναστορώ = θυμούμαι
• Ακέσ’ = πέρα εκεί
• Έρρουξαν = έπεσαν
• Τσ̆ίρ τσ̆ιπλάχ = ολόγυμνοι (λατινική λέξη)
• Έντανε σ’ έναν μερέαν = βολεύτηκαν
• Ενεσπάλθαν = ξεχάστηκαν
• Κ̆οσάν = γωνιά
• Μουστρωμένον = κατσουφιασμένο
• Λιβωμένον = συννεφιασμένο
• Μεσέλ’ = παραμύθι
• Τσ̆ίπ = πιο (μόριο που δείχνει υπερθετικό βαθμό)
• Βούρα = φούχτα
• Γιάμ’ = μήπως
• Εσυνορθά̤γαν = τακτοποιήθηκαν – βολεύτηκαν
• Επέκει = έπειτα
• Εσκάλωσεν = άρχισε, ξεκίνησε
• Γιαβρόπα = παιδάκια
• Ελάϊξεν = κούνησε
• ‘Κ̆’ εθύμιξαν = δεν έψαλαν
• Απραεμένα = αδύναμα – καχεκτικά
• Κ̆είμαι = πέφτω για ύπνο
• Τσ̆ανάκ = πιάτο
• Λώμματα = ρούχα
• Γιοργάνα̤ = παπλώματα
• Ήντα̤ν = ότι
• Λάσκουνταν = γυρίζουν – περιφέρονται
• Ταρταγάνα̤ = κουρελιασμένα
• Ολοκούτουρνον = ολοκίτρινο
• Ψαλαφούν = ζητούν
• Πλέτερα = περισσότερα
• Χτήνα̤ = αγελάδες
• Κοσσάρας = κότες
• Νά̤ = ούτε
• Τά̤ν = αριάνι - ξυνόγαλο
• Κορκότα = πλιγούρι (σιτόρυζο)
• Ίνουνταν εξίκ = λείπουν - απουσιάζουν
• Αφκά = κάτω
• Ογραεύ’νε = εκσκήπτουν
• Χ̆είρ = χειρότερο
• Κιάμ ατώρα = και τώρα
• Άντζα̤ν = μόνο
• Εκαλάτσ̆ευεν = μιλούσε
• Γιόκσαμ = ή
• Εδίνεν ωτίν = πρόσεχε
• Πασ̆κεί = μήπως
• Άναυα = εκτός – άνευ
• Κοκκίν = σιτάρι
• Ετ̆οπλάεψαν = μάζεψαν
"Χριστού 1941 τη Χρονίας". Χρονικά του Πόντου τεύχος 4ον έτος 1943. Χριστουγεννιάτικο διήγημα του Ξένου Ξενίτα (Άκογλου Ξενοφώντα).
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com