Μάρτς, Μάρτιος, Ήθη και έθιμα των Ελλήνων στον Πόντο.
Τον Μάρτιο οι Ρωμαίοι τον θεωρούσαν πρώτο μήνα του χρόνου και τον έλεγαν primus δηλαδή πρώτο. Αναφέρει η παράδοση ότι ο Μάρτιος πήρε το όνομα του από τον Ρωμύλο τον ιδρυτή της Ρώμης ο οποίος τον μετονόμασε σε Mars γενική Martis από το όνομα του θεού Άρη (Mars).Το 46 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας όρισε σαν πρώτο μηνα τον Ιανουάριο και μετέφερε τον Μάρτιο τρίτο κατά σειρά, αντίστοιχο προς τον ένατο μήνα του αττικού ημερολογίου, τον Ελαφηβολιώνα. Στην Ελλάδα ο Μάρτιος φέρει επίσης τα ονόματα : Γδάρτης, Παλουκοκαύτης, Κλαψομάρτης, Πεντάγνωμος, Ανοιξιάτης, Φητευτής.
Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο για τον μήνα Μάρτιο
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στον Μέγα Συναξαριστή του, αναφέρει: " Ὁ μῆνας Μάρτιος ἔχει ἡμέρας λὰ (31). Ἡ ἡμέρα ἔχει ὥρας ἴβ (12) καὶ ἡ νὺξ ὥρας ἴβ (12). Ὁ μῆνας Μάρτιος εἶναι ἀρχὴ φυσικὴ τῆς γεννήσεως ὅλων τῶν καρπῶν τῆς γῆς, ὁ δὲ Σεπτέμβριος εἶναι ἡ φυσικὴ ἀρχὴ τῆς συλλήψεως καὶ ἐγκυμοσύνης ὅλων σχεδὸν τῶν καρπῶν. Ἀλλὰ καὶ τὰ θεμέλια καὶ οἱ ἐπακταὶ ἀπὸ τὸν Μάρτιον μῆνα ἄρχονται. άλλοι δὲ προσθέτουσι καὶ ἄλλην αἰτίαν, δια τὴν ὁποίαν ὀνομάζεται Μάρτιος ὁ μῆνας οὗτος, ἤγουν μὴν τοῦ Ἄρεως, καθότι ἐν τῷ μηνὶ τούτῳ ὡς ἐπιτοπλεῖστον συνειδίζουσι νὰ συγκροτῶσιν οἱ βασιλεῖς τοὺς πολέμους, ἐπι τῶν ὁποίων ἦτο ἔφορος ὁ πολεμοποιὸς Ἄρης, κατά την τῶν Ἑλλήνων δόξαν". Στον Πόντο ήταν γνωστός ως Μάρτης στην Ινέπολη την Κερασούντα και την Οινόη, ενώ Μάρτ'ς στα Κοτύωρα, τη Σάντα, την Τραπεζούντα και τη Χαλδία. Όπως συνέβαινε πάντα έτσι και ο Μάρτιος έδινε το όνομά του στα ζωντανά που γεννιόντουσαν στην εποχή του. Λόγου χάριν έλεγαν Μαρτέσ̌ μουσκάρ', ενώ στα Κοτύωρα υπήρχε και ρήμα "μαρτεύκομαι" που σήμαινε για όποιον το χρησιμοποιούσε ότι κάνει τα Μαρτιάτικά του, ότι κάνει σαν Μάρτης. Μήνας Μάρτιος - Λαογραφικά Κοτυώρων Πόντου του Άκογλου Ξενοφώντα
Ακολουθούν γνωμικά για το μήνα Μάρτιο:
- Ο Μάρτ'ς φέρ' τα χ̌ελιδόνια, κελαηδούν και λύν' τα χ̌ιόνια.
- Ο Μάρτ’ς όνταν μαρτεύκεται μυρίζ’ μανουσ̆α̤κέαν κι όντες παραχολά̤σ̆κεται, τον Καλαντάρ’ διαβαίνει.
- Εδέβεν πλάν ο Κούντουρον, τη Μάρτ' τ' ωτία 'φάνθαν, τα χ̌όνα̤ όλα̤ 'λύγανε, κι ας σα ραχ̌ία 'χάθαν.
- Ο Μάρτ'ς όνταν μαρτεύκεται, δα̤βαίν' τον Καλαντάρην κι όνταν καλομηνεύκεται, δα̤βαίν' τον καλοκαίρην.
- Ο Μάρτης κι αν μαρτεύκεται, καλοκαιριάς μυρίζει κι όταν παραχολά̤σκεται, τον Κούντουρον δα̤βαίνει.
- Ο Μάρτς έρται και δα̤βαίν' άλλτς παγών' και άλλτς χουλαίν'.
- Μάρτ' κελτί, τέρτ κελτί, κοτζ̌ά καρή γεϊλιγιέ τσ̌ηκτή " (Λεγόταν στα Κοτύωρα).
Αξίζει να αναφέρουμε ότι και στον Πόντο υπάρχουν αρκετές αναφορές ότι όταν έρχονταν τα χελιδόνια φορούσαν στο δεξί τους χέρι (στον καρπό) τον Μάρτη, δηλαδή άσπρη και κόκκινη κλωστή «ζουλιχτόν ράμμαν» ώστε να μη εβγάλνε μιμίδα̤ ή μεδέντα̤ ή να μη εχπαράουσαν τη νύχτα.
Έλεγαν στην Ινέπολη: Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, ενώ στα Σούρμενα: Μη κουρφίζητε τον Μάρτ' ατός έχ̌ πολλά ενιάτ', & στο Σταυρίν συνήθιζαν το: Έρθεν ο Μάρτς αγέλαστον και ο θεοχάλαστον, ενώ απο την περιφέρεια του Κάρς ο αείμνηστος λαογράφος μας Στάθης Ευσταθιάδης, μας σώζει το δίστιχο: Μαρτί, Απρίλ’, Καλομηνά, όλα̤ είν’ χαρεμένα, άμον ντο έρται ο Μοθοπώρ’τς όλα̤ είναι κλαμένα. (Δίστιχο εκ του δημοτικού άσματος “Σπεντάμ” της περιφέρειας του Κάρς. Ο κ. Αντώνιος Παπαδόπουλος στο έργο του «Σύμμεικτα Ροδοπόλεως Πόντου - Δοξασίαι περί των μηνών» της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Αρχείον Πόντου Τόμος 26ος - Αθήνα 1964, αναφέρει σχετικώς για τον Μάρτιο (Μάρτ'): Κατά τον μήνα αυτόν άρχιζαν οι γεωργικές εργασίες εις τα χαμηλότερα μέρη, τα χαμελασέας – τα ποταμέας. Και επειδή πολλάκις έκανε απότομα κρύα γι' αυτό τον έλεγαν και πασσαλοκάφτεν. Παροιμιώδης είναι η φράσις : «Εφέκεν ο Μάρτ’ς τα παλαλά τ’ κι εχτέθεν η γραία αιγίδα». Η 25ης Μαρτίου εορτάζετο μεγαλοπρεπέστατα ως ημέρα θρησκευτική και εν των κρυφώ ως εθνική.
Εορτές Μαρτίου
Των αγίων Τεσσαράκοντα μαρτύρων, την 9η του μήνα. Οι άγιοι ήταν στρατιώτες ηλικίας από 16 ως 22 ετών και μάλιστα Χριστιανοί, οι οποίοι υπηρετούσαν στο Ρωμαϊκό στρατό. Επι αυτοκράτορος Λικίνιου 320 μ.Χ. τους ζήτησαν να θυσιάσουν στα είδωλα και αυτοί αρνήθηκαν. Έτσι τους έριξαν γυμνούς σε παγωμένη λίμνη κοντά στη Σεβάστεια μέσα σε σφοδρό ψύχος. Μόνο ένας δείλιασε μπροστά σε αυτή τη μεγάλη δοκιμασία και εγκατέλειψε το μαρτύριο, αλλά τη θέση του την πήρε ένας φρουρός που θαύμαζε για την πίστη και την υπομονή των 39 μαρτύρων. Το πρωί όταν όλοι τους ήταν λιπόθυμοι από το μαρτύριο, τους έκαψαν ζωντανούς. Στον Πόντο τιμούσαν ιδιαίτερα τους αγίους σαράντα και ετοίμαζαν την ημέρα της μνήμης τους φαγητά από σαράντα λογιών λαχανικά ή χορταρικά. Των Αεσαράντων ή τ' Αε-Σεράντονος θα έκανα σαράντα λογιών φαγώσιμα με σεράντα κοχλίδα̤ ή σεράντα λουκουμάδες.
Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου την 25η του μήνα.
Εορταζόταν με εξαιρετική μεγαλοπρέπεια στον Πόντο από τους Έλληνες στα φανερά. Μάλιστα δε, υπάρχουν πληροφορίες και μαρτυρίες ότι και ως εθνική εορτή εορταζόταν αλλά συγκεκαλυμμένα, (δια τον φόβον των Ιουδαίων) όπως θα έλεγε και η γραφή. Στο Σταυρίν γινόταν μονεγλησιά δηλαδή τελούσαν την εορτή μόνο σε ένα ναό, -αυτόν που πανηγύριζε- όπου συγκεντρώνονταν όλοι οι πιστοί. Οι υπόλοιποι ναοί αργούσαν τη μέρα εκείνη. Στους πιστούς τη μέρα αυτή μοίραζαν μανουσάκια (άγριες βιολέτες, μενεξέδες).
Της οσίας μητρός Μαρίας της Αιγυπτίας, την 29η του μήνα.
Μια παράδοση στον Πόντο, (τη γραίας τα ποράνα̤) ταυτίζεται με το βίο της οσίας. Αναφέρει η παράδοση ότι ο Μαρία πρίν αγιάσει ήταν πόρνη. Μία ημέρα, της Σταυροπροσκυνήσεως πήγε να προσκυνήσει στο ναό αλλά μία δύναμη δεν την άφηνε να περάσει μέσα στο ναό λόγω των αμαρτιών της. Από τότε αυτή ασκήτευε στην έρημο. Κατά την παράδοση, μία ημέρα ένας τσοπάνος που έψαχνε ένα χαμένο αρνί, συνάντησε την οσία. Εκείνη μη αντέχοντας τον πειρασμό όρμησε πάνω του λέγοντας (ενενήντα εννέα και άλλο ένα εκατό) δηλαδή θα προσέθετε άλλη μία αμαρτία στις ήδη υπάρχουσες. Αυτό την οδήγησε να ασκητεύσει σύμφωνα πάντα με την παράδοση, για άλλα 18 χρόνια. Η Οσία κοιμήθηκε στις 29 Μαρτίου μένοντας άθαφτη όμως για έξι ημέρες. Αυτές τις έξι ημέρες πάντοτε βρέχει, χιονίζει και φυσάει δυνατά. Γι' αυτό έλεγαν στον Πόντο "τη γραίας τα ποράνα̤" δηλαδή οι μπόρες της γριάς. Ενώ η φράση της οσίας έμεινε παροιμιώδης στον Πόντο και όποιος προσθέτει μία ακόμη αμαρτία στις ήδη υπάρχουσες λέει : "Ενενήντα εννέα κι' άλλ' έναν εκατό".
Πηγές : 1. Έλσα Γαλανίδου Μπαλφούσια - Αρχείον Πόντου - Επιτροπής Ποντιακών Μελετών. 2. Άγιοι της Ορθοδοξίας, Χρήστου Δ. Τσολακίδη. 3. Μέγας Συναξαριστής του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Μάρτιος μήνας κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη - Μέγας Συναξαριστής:
Ο Μήν ούτος, αδελφοί, ονομάζεται αρχή και πρώτος των μηνών από τον προφήτην και θεσπέσιον Μωυσήν, και ούτω γράφεται περί αυτού εν τω βιβλίω της Εξόδου «Ο μήν ούτος υμίν, αρχή μηνών, πρώτος εστί υμίν εν τοις μησί του ενιαυτού» (Εξόδου ΙΒ’ 1) και εν τω βιβλίω της Γενέσεως μανθάνομεν, ότι, κατά την συμφωνίαν των ιερών ερμηνευτών, εις τον μήνα τούτον εποίησεν ο Θεός όλα τα αισθητά κτίσματα εκ του μη όντως εις το είναι. Και τούτο γίνεται φανερόν, διότι κατ΄έτος εις τον Μάρτιον μήνα η γη βλαστάνει τας βοτάνας και τα χόρτα, καθώς και τότε εβλάστησε ταύτα εις την δημιουργία του κόσμου, ότε ο Θεός επρόσταξε και είπε: «Βλαστησάτω η γή βοτάνην χόρτου» (Γεννέσεως Α’ 11) και διότι εις τον Μάρτιον γίνεται η γλυκυτάτη Άνοιξις, και η θάλασσα γαληνιά, και ο ουρανός φαίνεται διαυγέστερος και λαμπρότερος, ελευθερούμενος από την συννεφιά του προλαβόντος χειμώνος. Καθώς ταύτα έγειναν και κατά την πρώτην εκείνην δημιουργίαν του κόσμου. Όθεν ακολούθως εις τον Μάρτιον τούτον μήνα έπλασεν ο Θεός τον άνθρωπον, εις τούτον τον μήνα ηλευθερώθη ο Ισραηλιτικός λαός από την αιχμαλωσίαν του Φαραώ, και το Πάσχα εποίησε, και την ερυθρά θάλασσα επέρασε, κατά το ρητόν της Εξόδου, το οποίον αναφέραμεν ανωτέρω. Εις τούτον τον μήνα εισήλθον οι Ισραηλίται εις την γήν της επαγγελίας, ήτοι εις την Ιερουσαλήμ, καθώς τούτο συνάγεται από το βιβλίον του Ιησού του Ναυή, όπου γράφεται ότι οι Ισραηλίται έκαμον το Πάσχα εις την Ιεριχώ, κατά την δεκάτην τετάρτην του μηνός, δηλαδή του Μαρτίου «Και εποίησαν οι υιοί Ισραήλ το Πάσχα τη τεσσαρακαιδεκάτη ημέρα του μηνός αφ’ εσπέρας, επί δυσμών Ιεριχώ εν τω πέραν του Ιορδάνου εν τω πεδίω (Ιησού του Ναυή Ε’ 10). Εις τούτον τον μήνα κατέβη από τους ουρανούς ο Υιός του Θεού δια την σωτηρίαν ημών, και συνελήφθη εις την μακαρίαν κοιλίαν της αειπαρθένου Μαρίας, σάρκα εξ αυτής δανεισάμενος, ήτοι κατά την εικοστήν πέμπτην του Μαρτίου τούτου, κατά την οποίαν εορτάζεται ο Ευαγγελισμός της κυρίας Θεοτόκου και η του Θεού Λόγου άσπορος σύλληψις. Κατά τον μήνα τούτον, ήτοι κατά τας εικοσιτρείς του Μαρτίου κατεδέχθη να λάβη ο Κύριος τον δια του σταυρού θάνατον, και κατά την εικοστήν πέμπτην του ιδίου τούτου μηνός Μαρτίου ανέστη ο Κύριος εκ του μνήματος ότε και κύριον Πάσχα λέγεται, και δια της αναστάσεως του εχάρισε εις ημάς θεοπρεπώς την ανάστασιν. Εις τον μήναν τούτον πιστούμεθα ότι θα γίνη και η κοινή και παγκόσμιος όλων των ανθρώπων ανάστασις ομοίως και η παντελής και ακατάλυτος πάντων των κτισμάτων αποκατάστασις. Όθεν όστις ονομάσει τον Μάρτιον τούτον μήνα άρτιον, φερωνύμως και προσφυώς θέλει τον ονομάσει, επειδή εις τον μήνα τούτον ευρίσκει περιεχόμενα τα μυστήρια όλα της πλάσεως και αναπλάσεως των ανθρώπων και όλη της κτίσεως, όσα έγειναν, και γίνονται, και θα γένωσι. Ούτος ο μήν υπό μέν των Εβραίων ονομάζεται Νισάν, υπό δε τον Λατίνων πρώτον μέν ωνομάζετο Πρίμος, ήτοι πρώτος, ύστερον δε ωνομάσθη από τον Ρέμον τον οικοδομήσαντα την πόλιν Ρώμην, και δόντα εις αυτή το όνομα Μάρτιος, εξ αιτίας τοιαύτης, ο Ρέμος ούτος έκτισεν ιερόν του ψευδωνύμου θεόύ Άρεως, κατά τον Πρίμον τούτον μήνα. Ότε δε ετελείωσε και εγκαινίασε τότε μετωνόμασε Μάρτιον τον μήνα τούτον, το οποίον δηλαδή ελληνιστί μήν του Άρεως, εποίησε δε τούτο ίνα με το όνομα αυτό τιμήσει τον ιδικόν του Θεόν. Και δια να μεταχειρισθώμεν τον λόγον μας, ολίγον τι έξω της υποθέσεως, ο μήν ούτως ωνομάσθη Μάρτιος ήτοι μήν άρτιος και τέλειος, επειδή ο πρότερος μήν του Φεβρουαρίου είναι ατελής και κολοβός και δια μέν του ατελούς Φεβρουαρίου δηλούνται αι πρό της κρίσεως και της κοινής Αναστάσεως ημέραι, περί των οποίων νομίζω ότι είπεν ο Κύριος αινιγματωδώς εν Ευαγγελίοις : «Ότι ειμή εκολοβώθησαν οι ημέραι εκείναι, ούκ αν εσώθη πάσα σάρξ» (Ματθαίου ΚΔ’ 22) δια δε του τελείου και αρτίου τούτου μηνός δηλούται η τελειότης και αρτιότης την οποίαν θα λάβωσι τότε οι άνθρωποι δια της κοινής Αναστάσεως, και πάσα η κτίσις δια της αφθαρσίας και αποκαταστάσεως. Ποία εστάθη η πρώτη ημέρα κατά την οποίαν έκτισεν ο Θεός τον κόσμον; Ο μέν Ματθαίος ο πεζός χρονογράφος και ο Ξανθόπουλος και Ευσέβιος ο Παμφίλου είπον ότι ήτο η εικοστή Πέμπτη του Μαρτίου. Ο δε πατριάρχης Αναστάσιος είπεν ότι ήτο η εικοστή του Μαρτίου η δε εικοστή Πέμπτη εγένετο η ημέρα εν η έκτισεν ο Θεός τον άνθρωπον κατά την οποίαν έγεινεν ο Ευαγγελισμός και η Ανάστασις. Αληθέστερον όμως είπεν ο πεζογράφος Δαμασκηνός ότι πρώτη ημέρα εν η έκτισεν ο Θεός τον κόσμον εγένετο η δωδεκάτη Μαρτίου κατά δε την εικοστήν πέμπτην Μαρτίου παρέβη ο Αδάμ την εντολήν του Θεού. Αληθέστερον δε ούτως λέγειν καθότι η τετάρτη ημέρα εν η εγένοντο οι φωστήρες ήτο η δεκάτη πέμπτη του Μαρτίου επειδή η σελήνη ευρέθη τότε δεκατεσσάρων ημερών και δεκαοκτώ ωρών και εικοσιδύω πρώτων λεπτών, διότι εις τόσον διάστημα γίνεται η σελήνη τελεία και πλησιφαής και ολόφωτος, καθώς διδάσκουσιν ο θεός Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο νομικός Ματθαίος ο Βλάσταρις και ο κυρ Μιχαήλ ο Ψελλός, και πάντες οι νεότεροι αστρονόμοι. Εκ τούτου λοιπόν συνάγεται ότι η έκτη ημέρα της εβδομάδος κατά την οποία επλάσθη ο άνθρωπος, ήτο δεκάτη εβδόμη του Μαρτίου. Πλήν αι ένδεκα πρώται ειείναι ημέραι του Μαρτίου ήσαν ανυπόστατοι και ανύπαρκτοι επειδή εννοούνται γεγενημέναι πρό της γενέσεως του κόσμου και των φωστήρων, διότι ευρέθη τότε η σελήνη τελεία ως είπομεν και όρα περί τούτου τον Σεβαστόν Τραπεζούντιον εν τη β’ ερωτήσει. Ο μήνας Μάρτιος είναι αρχή φυσική της γεννήσεως όλων των καρπών της γής, ο δε Σεπτέμβριος είναι η φυσική αρχή της συλλήψεως και εγκυμοσύνης όλων σχεδόν των καρπών. Αλλά και τα θεμέλια και οι επακταί από τον Μάρτιον μήνα άρχονται. Άλλοι δε προσθέτουσι και άλλην αιτίαν, δια την οποίαν ονομάζεται Μάρτιος ο μήνας ούτος, ήγουν μην του Άρεως, καθότι εν τω μηνί τούτω ως επιτοπλείστον συνειδίζουσι να συγκροτώσιν οι βασιλείς τους πολέμους, επι των οποίων ήτο έφορος ο πολεμοποιός Άρης, κατά την των Ελλήνων δόξαν.
Πηγή για τα λαογραφικά των μηνών του έτους αποτελεί η ανεπανάληπτη εργασία της κυρίας Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια, έκδοση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών του Αρχείου του Πόντου, (παράρτημα 19, Αθήνα 1999), υπό τον τίτλο Ποντιακή Λαογραφία "Οι Τέσσερις Εποχές και οι μήνες τους".
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com