Καλαντάρτς, Ιανουάριος. Ήθη και έθιμα των Ελλήνων στον Πόντο

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Καζαμίας

Ο μήνας Ιανουάριος απο το χειρόγραφο Τυπικό της Μονής του Αγίου Ευγενίου Τραπεζούντος ΠόντουΤ' όνομά του ο Ιανουάριος το παίρνει από τον ύπατο θεό των Ρωμαίων Ιανό που ήταν κύριος των πάντων, της αρχής και του τέλους, για αυτό τον απεικόνιζαν με δύο πρόσωπα, το ένα κοιτούσε εμπρός και το άλλο πίσω, όπως ο χρόνος που φεύγει και ο νέος που έρχεται. Ο Ιούλιος Καίσαρας καθιέρωσε ως πρώτο μήνα του έτους τον Ιανουάριο το 46 π.Χ.

Παρακολουθείστε το βίντεο μας για τον Καλαντάρη, Ιανουάριο Στην Ελλάδα φέρει τις ονομασίες: Γενάρης, Γεννολοήτης (οπότε γεννούσαν τα πρόβατα), Κλαδευτής, Γατόμηνας, Μεγαλομηνάς ή Τρανός, Κρυαρίτη (απ' τα πολλά κρύα). Κατά το αττικό ημερολόγιο αντιστοιχεί με τον μήνα Γαμηλιώνα. Στον Πόντο λεγόταν Καλαντάρτς (κάλαντα + την κατάληξη "άρης"). Έτσι σε διάφορες περιοχές του Πόντου έφερε τις παρακάτω ονομασίες: Καλαντάρτς στη Σάντα την Τραπεζούντα και τη Χαλδία, ενώ Καλαντάρης λεγόταν στην Ινέπολη, την Κερασούντα, την Οινόη και τη Σινώπη. Κατά τους Ρωμαίους η πρώτη του μήνα ονομαζόταν καλένδαι. Όταν μάλιστα θεσπίστηκε η πρώτη Ιανουαρίου ως η αρχή του χρόνου γίνονταν ιδιαίτεροι εορτασμοί. Έτσι με το όνομα "Καλένδαι" εννοείται η πρώτη Ιανουαρίου, μαρτυρία που επιβεβαιώνεται από τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης, τον 62ο κανόνα της εν Τρούλλω Συνόδου αλλά και αλλού. Μάλιστα δε οι Καππαδόκες αλλά και οι Έλληνες του Πόντου ονόμαζαν κάλαντα την πρώτη Ιανουαρίου. Υπάρχουν πολλές παράγωγες λέξεις με πρώτο συνθετικό τη λέξη κάλαντα όπως: καλαντάρα ή καλαντίτζα που λεγόταν για ζώο που γεννήθηκε τη μέρα αυτή. Έθιμα Δωδεκαημέρου Κοτυώρων Πόντου - Ιανουάριος "Καλαντάρτς" - του Άκογλου ΞενοφώνταΆγιος Βασίλειος ο Μέγας ο Ουρανοφάντορας και ο Φωστήρ της Τρισηλίου Θεότητος

Ας ση Χριστού ους τα κάλαντα και ως τα φώτα βρέχ̌ει,
και πώς να 'φτάμε μουαπέτ', κανείς καρδίαν 'κ̆' έχ̌ει.

Ο παραπάνω στίχος φανερώνει τα καιρικά φαινόμενα της εποχής στη μαύρη θάλασσα. Το τσουχτερό κρύο και το χιόνι δίνουν στους ανθρώπους τη δυνατότητα για συνεύρεση και γλέντι. Όπως πάντα η λαϊκή μούσα δεν έχασε την ευκαιρία και τούτο το γεγονός να το κάνει τραγούδι:
Ας ση Χριστού ους τα κάλαντα, σιλεύ'νε και λουκίζ'νε,
κι' οι πεκιάρ' κρύον 'κ̆ι τερούν, το σεβταλούκ νουνίζ'νε.
Καλαντάρτς και νέον έτος, κόρ' ανάμ'νον με οφέτος.
Καλαντάρτς καληχρονία, κόρ' εσύ εσέν ωρία.
Καλαντάρτς και καλή ώρα, κόρ' εσύ μ' ακούς την χώραν.
Καλαντάρτς και νέον έτος, κόρ' θα παίρω σε οφέτος.

Οι παραπάνω στίχοι φανερώνουν μία αρχαία συνήθεια η οποία απαντάται και στην Αθήνα, δηλαδή κατά τον μήνα Ιανουάριο να τελούνται οι περισσότεροι γάμοι.

Παρακάτω παραθέτω ερωτικά δίστιχα:

Κόρη πασ̌κείντο 'κ̆' είδες 'με, πασ̌κείντο 'κ̆' εγνωρίε͜ις 'με
πασ̌κείντο 'κ̆' έμ'νες με τ' εμέν', ση Καλαντάρ' τα νύχτας;

Έρθαν, αρνί μ' τα κάλαντα, έρθεν ο Καλαντάρτς-ι
μενώ 'σε και αν' 'κ̆' έρχεσαι, να έρται ο χαπάρ'τσ'-ι

Στα Σούρμενα συνηθιζόταν το ποδαρικό την πρώτη Ιανουαρίου που συνοδευόταν από την ευχή: Κάλαντα-κάλαντα καλώς τον Καλαντάρη, αγούρ' παιδία και θελυκά μουσκάρ͜ια, έρθεν ο νεόχρονος και εδέβεν ο παλαιόχρονος, τούτα τα λόγια έλεγαν και σκόρπιζαν μέσα στο σπίτι φασόλια, καλαμπόκι, φουντούκια και άλλα προϊόντα, για το καλό.  Κάλαντα και Έθιμα του Δωδεκαημέρου στον Πόντο / Καζαμίας / Φάρος Ποντίων Θεσ/νίκης 2012

Στο Σταυρίν επίσης την Πρωτοχρονιά εύχονταν: Κάλαντα – κάλαντα καλώς τον Καλαντάρη, αγούρ͜ια παιδία και θελ'κά μουσκάρ͜ια, καστανίτσας, κολογκύθ͜ια νοσσάκας πουλία και χοντρά χαψία. Εξέβαμε ας σην κακοχρονίαν και εσέβαμε σην καλοχρονίαν.

Το κεντρικό εκπαιδευτήριο στο Ακ Ντάγ Μαντέν Στο Ακ Δαγ Ματέν αντί για βασιλόπιτα έκαναν βουτυρόπιτα χωρίς νόμισμα.
Στη Σινώπη τα κάλαντα δεν λεγόντουσαν στην Ποντιακή διάλεκτο αλλά ως εξής: « ζητώ την χάριν άρχοντες το στόμα μου ν' ανοίξω.....»
Η λαϊκή πίστη στη Σάντα όριζε ότι εάν έπεφτε Σάββατο η πρώτη Ιανουαρίου αυτό θα σήμαινε πολλά σάβανα, δηλαδή πολλούς θανάτους. Έχει διασωθεί ως τις μέρες μας και η παροιμία που ειρωνεύεται όποιον έχει παράλογες απαιτήσεις και ζητάει παράκαιρα πράγματα με τη φράση: «καλανταρί αγγούρια» δηλαδή, αγγούρια του Γενάρη. Όποια νοικοκυρά δεν έκανε καλή διαχείριση ο λαός την αποκαλούσε νοικοκυρά του Αυγούστου που ξόδεψε τα πάντα πάρωρα (νωρίς): «Αυγουστοκοδέσπαινα, καλαντογυρεύτρα». Συνηθιζόταν όπως τα Χριστούγεννα, έτσι και την Πρωτοχρονιά να καίει στο τζάκι ένα μεγάλο κούτσουρο (καλαντοκούρ' - καλαντοκούτσουκο) όρθιο επί ημέρες.
Στην Τραπεζούντα τα παιδιά με τα φαναράκια και τα χαρτοκάραβα ξεχύνονταν στους δρόμους και τραγουδούσαν το «Αρχή Μηνιά κι Αρχή Χρονιά, κι Αρχή Καλός μας Χρόνος....» ή το «Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία....»

Ο κ. Αντώνιος Παπαδόπουλος στο έργο του "Σύμμεικτα Ροδοπόλεως Πόντου", (Δοξασίαι περί των μηνών) στο τεύχος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Αρχείον Πόντου Τόμος 26ος - Αθήνα 1964, αναφέρει σχετικώς για τον μήνα Ιανουάριο: Ιανουάριος - Καλαντάρτς. Ωνομαζόταν έτσι από τις Καλένδες. Κατ' αυτόν τον μήνα εγίνοντο τα Μωμογέρ͜ια. Νέοι και πολλές φορές γέροντες ενεδύοντο παλαιά ρούχα, κρεμούσαν κώδωνας και εσκεπάζοντο το πρόσωπον με μουτσούνες (μάσκες) ή στορέας ή φορούσαν φουστανέλες (Καπήκιοϊ & Λιβερά) ή εγίνοντο τάχα διώκται των λαθρεμπόρων καπνού και επιδίδοντο εις ομηρικάς μάχας, πολύ διασκεδαστικάς. Κατήρχοντο εις την υποδιοίκηση και εχόρευον και εν τέλει εφιλοδωρούντο από τας αρχάς και τους καταστηματάρχας. Όταν δε ο καιρός ήτο ευνοϊκός περιήρχοντο και τα γειτονικά χωριά. Από τας εισπράξεις έν μέρος διετίθετο δια το σχολείον και τα ολιγότερα εις κοινήν διασκέδασιν εις το μοναδικόν καφενείον του χωρίου μέχρι πρωϊας και πολλάκις μέχρις εσπέρας της επομένης. Την εσπέραν της παραμονής των Φώτων κατά το δείπνον, εξάπαντος νηστήσιμον φαγητό, ήναπτον κηρία δια τους αποθανόντας γονείς, τέκνα, αναδόχους, συγγενείς και κάθε σπίτι εφεγγοβολούσε. Η φωτοχυσία αύτη εγίνετο δια τους τεθνεώτας ως είδος σπονδής. Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο

Εορτές Ιανουαρίου 

Η περιτομή του Κυρίου Ιανουαρίου, Περιτομή του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού & του Αγίου Βασιλείου αρχιεπισκόπου Καισαρείας Καππαδοκίας, Ουρανοφάντορος του Μεγάλου.
Ιανουαρίου, Τα Άγια Θεοφάνια ή Επιφάνεια του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.
Ιανουαρίου, του Αγίου Προφήτου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου.
18η
Ιανουαρίου, του Αγίου Αθανασίου του Μεγάλου.
30η
Ιανουαρίου, των Αγίων Τριών Ιεραρχών, των Φωστήρων της Οικουμένης: Βασιλείου του Μεγάλου, Ιωάννου του Χρυσοστόμου και Γρηγορίου του Θεολόγου. Παρακολουθείστε το σχετικό μας βίντεο για την εορτή των τριών Ιεραρχών στον Πόντο επίσης μπορείτε να παρακολουθήσετε στο παρακάτω βίντεο τα ήθη και έθιμα γύρω απο τη λατρεία των Τριών Ιεραρχών στη Χάρσερα του Πόντου, το 1908 : Παρακολουθείστε το σχετικό μου βίντεο

Πηγή για τα λαογραφικά των μηνών του έτους αποτελεί η ανεπανάληπτη εργασία της κυρίας Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια, έκδοση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών του Αρχείου του Πόντου, (παράρτημα 19, Αθήνα 1999),  υπό τον τίτλο Ποντιακή Λαογραφία "Οι Τέσσερις Εποχές και οι μήνες τους". 

 Ποντιακή Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com 

Print