Ο Καζαμίας των Ελλήνων του Πόντου
Με τον όρο Καζαμίας εννοούμε όλα τα λαϊκά ημερολόγια που έχουν αναφορά στις εορτές των μηνών του έτους, τις διάφορες προφητείες και προγνώσεις του καιρού που γίνονται με εύθυμο τρόπο προκαλώντας το γέλιο με ανέκδοτα, παροιμίες και συμβουλές ποικίλου περιεχομένου.
Ο Καζαμίας προφανώς έχει την απαρχή του στο βιβλίο Casamia που εκδόθηκε στην Ιταλία το 1763. Ίδιας σημασίας με τον Καζαμία είναι τα διάφορα καλαντάρια, επετηρίδες και almanach's. Στον Πόντο δεν έχει εξακριβωθεί εάν κυκλοφόρησε ποτέ καζαμίας με τη μορφή και το περιεχόμενο που αναφέραμε παραπάνω. Ωστόσο κυκλοφορούσαν επετηρίδες και ημερολόγια όπως:
- Η ηχώ του Πόντου, εικονογραφημένο της Φιλόπτωχου αδελφότητας ''Ορθοδοξία'' της Αμισού που εκδόθηκε το 1901 στην Αθήνα
- Το ημερολόγιο του Πόντου του Ι. Ιωαννίδη των ετών 1903, (1ο έτος), και 1905 (2ο έτος) που εκδόθηκε στην Τραπεζούντα.
Παρακάτω παραθέτουμε πληροφορίες του Καζαμία-Καλαντάρη κατα περιοχές στον Πόντου έτσι όπως οι Έλληνες με τις λαϊκές τους δοξασίες, προσδοκίες, φόβους και δεισιδαιμονίες είχαν ποιητικά πλέξει με τις τοπικές τους διαλέκτους.
Στο Σταυρίν
Έρθεν και ο Καλαντάρτς (Ιανουάριος)
και τα τσ̌ούλια σο ποδάρ' τσ'
Έρθεν και ο Κούντουρον (Φεβρουάριος)
θα τρως πολλά βούτουρον
Έρθεν ο Μάρτ'ς αγέλαστον
και ο θεοχάλαστον (καταραμένος)
Έρθες Απρίλ' για γρύλιξον (φύσα με σφυριγμό)
την γραίαν κατρακύλιξον
Έρθεν κι ο Καλομηνάς (Μάϊος)
και φοούμαι θα πεινάς
Έρθεν κι ο Κερασινόν (Ιούνιος)
έγκεν φύλλον πράσινον
Έρθεν και ο Χορτοθέρτς (Ιούλιος)
έπαρ' το δερπάν' σο χ̌έρ' τσ'
Αύγουστον φέρ' τα γεμίσ̌ια (φρούτα)
ας σην κορφήν ως τα νύχ̌ια
Ο Καζαμίας των Ελλήνων του Πόντου
Ο Σταυρίτες ρούζ' τα φύλλα
και ξεραίν' όλα̤ τα ξύλα
Έρθεν ο Τρυγομηνάς (Οκτώβριος)
άλλ' ας σο ραχ̌ίν μη πάς
Αεργίτες 'κι νουνίζ'
Ήντιναν ευρήκ' φουρκίζ'
Ο Χριστιανάρτς φέρ' χ̌ιόνια (Δεκέμβριος)
και λαρών' όλια τα πόνια
Τη Χριστού όλ' αναλλάζ'νε
και τα πετεινάρια σπάζ'νε
Στην Κρώμνη
Οι κάτοικοι της φημίζονταν για τις ικανότητές τους στο τραγούδι. Έτσι ο ερωτισμός και ο αυθορμητισμός τους διοχετευόταν και στον καζαμία.
Καλαντάρτς καλή χρονία
Κόρ' εσύ εσέν ερία (φύλαξε)
Καλαντάρτς και νέον έτος
κόρ' θα παίρω σε οφέτος
Ο Κούντουρον έν' λειψός
ποδεδίζω (να χαρώ) το Χριστό σ'
Ο Μάρτ'ς φέρ' τα χ̌ελιδόνια
κελαηδούν και λύν' τα χ̌ιόνια
Απρίλτς έρται και περά
τ' άλλο κλαίει τ' άλλο γελά
Έρθεν ο Καλομηνάς
γάλα φα όσον πεινάς
Ο Κερασινόν φέρ' ήλιον
και μαραίν'τσε άμον μήλον
Έρθεν και ο Χορτοθέρτς
έπαρ το κ̌αγάν σο χ̌έρ' τσ'
Αύγουστον φέρ' τα γεμίσ̌ια
ας σην κορφήν ως τα νύχ̌ια
Ο Σταυρίτες ρεντσιπέρτς (γεωργός)
έναν σπέρτς και δέκα παίρτς
Ο Τρυγομηνάς φέρ' ξύλα
και μαραίν' και ρούζ' τα φύλλα
Αεργίτες έν' ζεγκίντς (πλούσιος)
φέρ' κρύα νερά και πίντς
Κι ο Χριστιαννάρτς φέρ' κρύον
σαν εκείνον π' έχ̌' τον βίον
Στα Σούρμενα
Καλαντάρη Καλαντάρη
τρεις τσ̌απούλας σο ποδάρι (παπούτσια)
Ο Κούντουρον φέρ' το κρύον
νασάν 'κείνον π' έχ̌' το βίο
Μη κουρφίζεται το Μάρτ'
ατός έχ̌' πολλά ινιάτ' (πείσμα)
Έρθεν και ο Απριλής
δύο λόγια ναμουσλής
Έρθεν και ο Καλομηνάς
φοβούμαι συ να πεινάς
Έρθεν κι ο Κερασινός
κι' ο καιρός έν' κόκκινος
Έρθεν και ο Θερνοχό̤ρης
έπαρ' το δρεπάν' σο χ̌έρι σ'
Αγουστί' ειν' τα γεμίσ̌ι̤α
ως την κορφήν τα ξυνίσ̌ια
Ο Σταυρίτες ξ̌ύν' τα φύλλα
και μαραίν'τανε τα ξύλα
Σ' Αϊ Δημητρί' το μήνα
μη φοβάσαι ξάϊ την πείνα
Τ' Αγιεργίτα ας σο λιμάν'
τα χαψία σο τηγάν'
Έρθεν και ο Χριστουγεννιάτες
Με τα χ̌ιόνια ασπρογενιάτες
Όπως αναφέραμε και παραπάνω, κατά περιοχές λόγω της διαφορετικότητας στη λαλούμενη διάλεκτο, υπάρχουν αποκλείσεις και διαφορές στις ονοματοδοσίες.
Το ημερονύκτιο διαιρείτο ως εξής:
- Ξημερώματα, βαθέα πετεινολάλα̤, εξέβεν αυγίτες
- Ανατολή, πουρνός, επήρεν ο ήλο̤ν
- Μεσημέρι, μεσημέρτς, ολημέρα, γουσλούχ, πρινάρ ή πρισνάρ, ο ήλον εκαμπάντσεν, ή ο ήλον εκατακιφαλά̤εν
- Απόγευμα, κιντίν, ο ήλο̤ν θέλ' δύο τρία ζυγόνα̤ να πιδα̤βαίν'
- Δύση, ηλεβασίλεμαν, τη ήλ' η 'πιδέβα, εσουχρίασεν, ημέρα παίρ' και δί'
- Βράδυ, εβράδυνεν, εξέβεν τη τσ̌οπάν' τ' άστρον (΄Εσπερος)
- Μεσάνυχτα, μεσανύχ'ς, τ' άγρα̤ τα μεσάνυχτα εξέβαν τα εξίαστρα (Πούλια). Στη Ματσούκα έλεγαν: η κωσσού με τα πουλία, εφάνθαν τα ζύα
(ο αστερισμός του ζυγού).
Και τέλος διάφορα δίστιχα για τους μήνες
Καλαντάρτς και νέον έτος
άμον πάντα και οφέτος
Ο Κούντουρον ο κούτσουρον
ο ουραδοκομένον
Ο Μάρτς έρται και δα̤βαίν,
άλλτς παγών' και άλλτς χουλαίν'
Απρίλτς φέρ' τα χ̌ελιδόνια
κελαηδούν και λιών' τα χ̌ό̤νια̤
Έρθεν ο Καλομηνάς
βόστ' τσ̌ιτσ̌έκια̤ αν πεινάς
Τη Κερασινού ο ήλον
κοκκινίει σε άμον μήλον
Έρθεν και ο Χορτοθέρτς
έπαρ' το καγάν' σο χ̌έρ' τσ'
Ο Αυγουστον αλωνίζ'
τ' οικοκύρτς χαρεντερίζ'
Ο Σταυρίτες ρούζ' τα φύλλα
και ξεραίντανε τα ξύλλα
Έρθεν ο Τρυγομηνάς
εύκαιρον τ' αμπάρ' τσ'; Πεινάς
Αεργίτες μουρδουλίζ'
σο ραχ̌ίν ανθρώπ'ς φουρκίζ'
Χριστιεεννάρτς φέρ' το κρύον
σαν εκείνον π' έχ̌' τον βίον.
Οι Έλληνες του Πόντου όσο πλησίαζαν τα Χριστούγεννα και το τέλος του χρόνου συνήθιζαν να λένε το δίστιχο:
«Έρθαμε σον Χριστιαννάρ' κι ο Χριστόν πα 'γεννέθεν
Τα μήνας ένταν δώδεκα κι ο χρόνον πα τελέθεν»
Η ευχή που ακουγόταν στο τέλος του χρόνου ήταν: «Κάλαντα καλός καιρός, και πάντα και του χρόνου»
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
