Ο θρύλος του Ιερού Ναού Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στο χωριό Τσίτα των Σουρμένων
Εποχή των ντεριμπέηδων. Το χωριό Τσίτα είναι στη δικαιοδοσία του αγά της Ζαύλης Τζαφέρ, ο οποίος προστάτευε τους κατοίκους και τους επέτρεψε να κτίσουν ένα μικρό, ξύλινο ευκτήριο οίκο (παράγκα) . Οι άλλοι αγάδες της περιοχής, από φθόνο, κατήγγειλαν το Τζαφέρ αγά στο Βαλή της Τραπεζούντας με τις κατηγορίες ότι όχι μόνον προστατεύει τους κατοίκους του Τσίτα (Χριστιανούς), αλλά και επέτρεψε σ’ αυτούς να κτίσουν εκκλησία, ο ίδιος δε κλίνει προς την Χριστιανική Θρησκεία.
Οι Τουρκικές αρχές της Τραπεζούντας κάλεσαν αμέσως τον Τζαφέρ αγά να απολογηθεί. Πηγαίνοντας στην Τραπεζούντα ο αγάς ατένισε την εκκλησία από κάποιο σημείο του δρόμου και προσευχήθηκε με τα εξής λόγια: «Για Ησά, σενί που εφτιραδάν κουρτάρτα, πελισαγνή τασαδάν γιαπαγίμ » και συνέχισε το δρόμο του. Προχωρώντας προς την τοποθεσία «Χάνι», η οποία αποτελούσε γεωγραφικό κέντρο των χωριών και όπου οι Σουρμενίτες ανήγειραν αργότερα το Ημιγυμνάσιό τους, ο Τζαφέρ αγάς είδε μπροστά του έναν όμορφο νέο άνθρωπο, χωρίς κάλυμμα, με τα μαλλιά ριγμένα στους ώμους του, ο οποίος τον πλησίασε και του είπε: «Τζαφέρ αγά, δζεσαρετλί όλ, κετδιγίν ισσδέν πόραμα, πεν σενί κουρταραδζάγημ » και αμέσως εξαφανίστηκε. Εκστασιασμένος ο Τζαφέρ αγάς, όταν έφτασε στο Χάνι, διηγήθηκε το όραμα σε Χριστιανούς που συνάντησε. Αυτοί του είπαν ότι ο νέος άνθρωπος ήταν ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός και προς απόδειξη του έδειξαν μία εικόνα του, στην οποίον ο Τζαφέρ αγάς αναγνώρισε τον νέο του οράματος. 
Στην Τραπεζούντα ο Τζαφέρ αγάς αρνήθηκε τις κατηγορίες, οι κατήγοροί του όμως επέμεναν. Γι' αυτό αποφασίστηκε να αποσταλεί επιτροπή να διαπιστώσει επί τόπου περί τίνος επρόκειτο. Η επιτροπή, έχοντας μαζί της και τον Τζαφέρ αγά, αναχώρησε αμέσως για τα Σούρμενα, πλην χρειάστηκε να διανυκτερεύσει στο δρόμο. Τότε βρήκε ευκαιρία ο Τζαφέρ αγάς και, με ένα χριστιανό που συνάντησε, ειδοποίησε τους Τσιταίους να αδειάσουν την εκκλησία από κάθε τι που πρόδιδε εκκλησία και να τοποθετήσουν μέσα σ’ αυτόν χειρόμυλους. Οι Τσιτώτ' ανταποκρίθηκαν αμέσως στην παραγγελία και μετέτρεψαν το Ναό σε χειρόμυλο. Όταν ήλθε η επιτροπή στου Τσίτα ρώτησε τους κατοίκους σε τι χρησιμεύει το κτίριο αυτό και αυτοί απάντησαν ότι είναι κοινός χώρος, όπου οι χωρικοί προσέρχονται και αλέθουν το καλαμπόκι τους και κάνουν κορκότο. Κατ’ άλλους βρήκε μέσα γυναίκες να αλέθουν. Η επιτροπή αντιλήφθηκε τις πρόσφατες μεταβολές και στην έκθεσή της περιέλαβε τη φράση: «Χεμ γιαπιλτί, χεμ γικιρτί» (Εμ και έκτισαν, εμ και χάλασαν). Ο Τζαφέρ αγάς απαλλάχτηκε από τις κατηγορίες και συνέχισε να αγαπά και να προστατεύει τους Χριστιανούς. Οι απόγονοι του αγά ακολούθησαν την ίδια τακτική και όταν επετράπη η ανέγερση Ναών, βοήθησαν στην ανοικοδόμηση του και μέχρι σήμερα υπάρχοντος Ναού, ο οποίος σώζεται, χωρίς τον τρούλο του, χρησιμοποιείται ως τζαμί, είναι κτισμένος από πελεκητή πέτρα και έχει άριστη ακουστική. Τον επισκέφθηκα (προσκυνητής) δύο φορές. Ι. Φ. Κούσης
Χωριόν Τσίτα.
Κεφαλοχώρι των Σουρμένων, χτισμένο στον Μικροπόταμο, παραπόταμο του Μοναχού ποταμού, με 350 ελληνικές οικογένειες, τετρατάξιο Δημοτικό Σχολείο και δύο εκκλησίες, της Μεταμόρφωσης (1890) και του Τιμίου Σταυρού (1891). Ξακουστοί σε όλη την περιοχή ήταν οι χαλκουργοί, οι σιδηρουργοί, οι ξυλουργοί και οι κτίστες της Τσίτας, ανάμεσα στους οποίους ξεχώριζε ο Κοσμάς Σαββίδης, που ως αρχιμάστορας έχτισε την εκκλησία, το σχολείο και τα γεφύρια της Τσίτας. Μετά την Ανταλλαγή οι Τσιτενοί εγκαταστάθηκαν στα Σούρμενα Αττικής και σε χωριά της Πτολεμαΐδας, των Σερρών και του Κιλκίς, ενώ παρέμειναν στο χωριό περίπου δεκαπέντε οικογένειες κρυπτοχριστιανών. Οι περισσότεροι απόγονοι των οικογενειών αυτών έχουν μεταναστεύσει στην Κωνσταντινούπολη. Σήμερα η Τσίτα εξακολουθεί να είναι ένα από τα ωραιότερα χωριά του Πόντου. Οι δυο εκκλησίες εξακολουθούν να στέκουν όρθιες, και από αυτές η μία μετατράπηκε σε τζαμί, ενώ το δίκτυο με τα λιθόστρωτα μονοπάτια που είχαν στρωθεί από τους παλαιούς Έλληνες κατοίκους του χωριού διατηρείται σε άριστη κατάσταση και προσδίδει στο χωριό μια ειδυλλιακή ιδιαιτερότητα. Το σύστημα ύδρευσης του λειτουργεί άριστα από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα μέχρι σήμερα. Το εγκαταλειμμένο Σχολαρχείο της Τσίτας, που είναι χτισμένο ολόκληρο από πελεκητή πέτρα, δείχνει τον πλούτο και τις ευαισθησίες της παλαιάς ελληνικής κοινότητας. Αρχοντικά θαυμάσιας αρχιτεκτονικής ξεπροβάλλουν ανάμεσα σε καρυδιές και κερασιές.
Πηγή: Ροδόπολη Σερρών.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
