Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν Επαρχίας Χαλδίας Τ' (Σάντα, Πιστοφάντων, Τσακαλάντων, Ισ̆χανάντων, Πινα̤τάντων, Κοζλαράντων, Τερζάντων, Ζουρνατζάντων, Φτελένα̤).
Η Σαντά (Σάντα). Η περικαλλής και ηρωική αυτή Επτάκωμος Σάντα χαρακτηρίζεται ως άλλη μια Ελληνική Δημοκρατία εν Τουρκία χωρίς κανένα ξενικό στοιχείο. Απέχει από την Αργυρούπολη 10 ώρες και ανήκε άλλοτε στην επαρχία Χαλδίας, αργότερα όμως δόθηκε στην Εξαρχία της Μονής Σουμελά.
Για τη Σαντά εξέδωσε (το 1902 στη Αθήνα), μεγάλη και λαμπρά Ιστορία και Στατιστική ο αλησμόνητος καθηγητής μου Φίλιππος Π’’ Απ. Χειμωνίδης. Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν Επαρχίας Χαλδίας Τ' (Σάντα, Πιστοφάντων, Τσακαλάντων, Ισ̆χανάντων, Πινα̤τάντων, Κοζλαράντων, Τερζάντων, Ζουρνατζάντων, Φτελένα̤). Η Σάντα βρίσκεται μεταξύ Γεμουράς, Σουμελάς, Κρώμνης και Σουρμένων και αποτελείται από επτά μεγάλες ενορίες (εξ’ ου και Επτάκωμος Σάντα) αλλά και ακόμη τεσσάρων οικισμών, όλες βρίσκονται η μία κοντά στην άλλη. Όλα αυτά τα χωριά βρίσκονται μεταξύ δύο μεγάλων οροσειρών που είναι γνωστές με τα ονόματα Άγιος Παύλος, Κούπα, Αϊζιερέτ, Άγιος Θεόδωρος και διαιρείται σε δύο μέρη που χωρίζονται από τον ποταμό Υάμπολη (Γιάμπολη). Οι ενορίες αυτές είναι:
1) Πιστοφάντων 2) Τσακαλάντων 3) Ισ̆χανάντων 4) Πινα̤τάντων 5) Κοζλαράντων 6) Τερζάντων 7) Ζουρνατζάντων και με τις τρείς μικρές ενορίες τα Φτελένα̤. Άντα – Σάντα (Ετυμολογία) Σαντά Πόντου.
Οι κάτοικοι της Σάντας ήταν άριστοι μεταλλουργοί, λιθοξόοι και κτίστες, φημίζονται ως ανδρείοι, μεγαλόψυχοι και τολμηροί. Αυτό το απέδειξαν πολλάκις και εσχάτως το 1920 όταν πολέμησαν απέναντι σε ολόκληρη μεραρχία τουρκικού στρατού χάριν της ελευθερίας, με την καθοδήγηση ατρόμητων και συνετών οπλαρχηγών, ιδίως του αλησμόνητου Ευκλείδη Κούρτογλου (Κουρτίδη). Ευκλείδης Κουρτίδης, Σαντά (Σάντα) Πόντου, Στάθης Ευσταθιάδης. Αντί της αιχμαλώτισης τους, προτίμησαν να σφάξουν τα θηλάζοντα ακόμη βρέφη και τέκνα τους καίτοι είχαν εξορισθεί στο Ερζερούμ και το Χούνις όπου και αποδεκατίστηκαν. Δικαίως οι Σανταίοι δύνανται να ονομασθούν Νέοι Σουλιώτες. Ο εγχώριος ελληνικός πληθυσμός της Σάντας ήταν 5.000 αλλά οι μισοί περίπου εκδημούν στα ξένα και στη Σάντα απομένουν οι γυναίκες οι οποίες επιδίδονται στην κτηνοτροφία. Ως μεταλλουργοί, παραστάτες και παλτατζίδες διακρίθηκαν από τις αρχές του 17ου αιώνα και κυρίως επί Ιγνατίου Ι. Σαρασίτου το 1722, οπότε περισώθηκαν από τις ενοχλήσεις των πέριξ τερέπεηδων και αγάδων η οποίοι δρούσαν ασύδοτοι. Οι πρώτοι κάτοικοι της Σάντας κατάγονται από την Άλμη της Χαλδίας και της Θοανίας (Τόνγιας) των Πλατάνων. Περί Σάντας έγραψε ο εκ μητρός θείος μου Δημοσθένης Ηλ. Οικονομίδης στο άριστο του έργο με τίτλο “O Πόντος” (Αθήναι 1920, σελ 67-71), όπου μεταξύ άλλων αναφέρει: «Οι Σανταίοι είναι πλήρεις πατριωτικού αισθήματος και μεγάλης αντοχής εις πάσαν δεινήν περίστασιν μετά τόλμης εκτάκτου και γενναιοψυχίας αντιμετωπίζουσιν αυτήν. Και άλλοτε μετά τοσαύτης περιφρονήσεως απέκρουον ούτοι πάσας τας εναντίον της χώρας των επιδρομάς, ώστε εις την ανδρείαν αυτών αποβλέποντες και ευτολμίαν, οι αγάδες, μεγάλως εξιτίμων την φιλίαν των και μεγάλην εθεώρουν τιμήν να αξιωθώσιν έστω και επί ψηλώ ονόματι του τίτλου “Αγάς της Σάντας”. Η πραγματική ιστορία των ανταρτών της Σαντάς (Σάντας) του Πόντου 1921-1922. Αι δε Σανταίαι, έσωμοι και τολμηραί ως οι άνδρες των και τοσούτων αφωσιωμέναι εις αυτούς περιέμενον μετ’ αγωνίας τον αποδημούντα σύζυγόν των, φέρουσαι όλα τα βάρη του οικογενειακού βίου ως καλαί οικοδέσποιναι Αι Σανταίαι γυναίκες εξησκημέναι και αυταί εις την χρήσιν των όπλων, οπλοφορούσι και αυταί εν ώρα ανάγκης και διακρίνονται και αυταί ου μόνον επί ανδρεία και ευτολμία αλλά και επί συνέσει τιμιότητι και φιλοπονία». Οι Σανταίοι, έχοντες καλά σχολεία, προόδευσαν στα γράμματα και ανέδειξαν πολλούς και σεβάσμιους κληρικούς και ηγουμένους των πλησίον μονών και διαπρεπείς λόγιους και επιστήμονες, εκ των οποίων αναφέρω : τον Φίλιππο Χειμωνίδη, τον Ηρακλή Αντωνιάδη, και τους ιατρούς Ιωάννη Πασαλίδη, Ε. Σπυράντη, Κώστα Λαμπριανίδη, Τηλέμαχο και Ηλία Πελαγίδη και άλλους. Για τους Σανταίους έγραψαν πολλοί πλείστοι συγγραφείς και ιστορικοί. Τον Σανταίο ως εθνικό και θρησκευτικό παράγοντα, τον χαρακτηρίζει το παρακάτω δημοτικό ποντιακό άσμα: “Σαντέτες σ̆κύλ’ υιός είμαι, ματώνω ‘κ̆ι’ ματούμαι, ΄ς σήν Σουμελά την Παναγιάν πάω και στεφανούμαι”. Γεωγραφικό Λεξικό Χαλδίας 15ο Σάντα, Πιστοφάντων, Τσακαλάντων, Ισ̆χανάντων, Πινα̤τάντων.
Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία. Στα επόμενα αφιερώματα μας θα γνωρίσετε τα χωριά, τα ποτάμια, τα όρη και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ. Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com