Η Ποίηση στη Σαντά (Σάντα) του Πόντου. Τα δίστιχα και οι Επωδοί του Στ. Αθανασιάδη - Ποντιακή Εστία - Θεσσαλονίκη, 1954.

-:- Τα Δίστιχα -:-
Στο χορό τραγουδούσαν οι άνδρες δίστιχα τραγούδια, οι γυναίκες τα τραγουδούσαν όταν πήγαιναν για ξύλα ή για φύλλα ή για άλλες δουλειές. Πολλά από τα δίστιχα αυτά ήταν άτεχνα, αφού ο πρώτος στίχος τους δεν είχε καμία σχέση με το δεύτερο εκτός της ομοιοκαταληξίας. Παραδείγματος χάρη: «Εβράδυνεν ο βραδυνόν αψήστεν τα φωτίας, κι οντάν ακούς το θάνατο μ’ κωφά να είν’ τ’ ωτία σ’». Η Ποίηση στη Σαντά του Πόντου

Καταγράφω παρακάτω μερικά δίστιχα που δεν υπάρχουν στις συλλογές των άλλων, δηλαδή των Κοτυώρων, του Σταυρί κ.τ.λ. είναι δηλαδή γνήσια δίστιχα Σαντέτ’κα.
-Τα τραβωδίας αρχινώ, μερών και κ̆ι τελείνταν, τα λόγια μ’ ολοστρόγγυλα και σο σ̆κοινίν κ̆ι κείνταν
-Σπεντά μ’ ντ’ εσαριλάευες, ντ’ ελύουσαν τα φύλλα σ’; απ’ έναν έναν έρχουν και διαβαίν’ τη μοθοπώρ’ τα μήνας
-Και τη Σαντάς τα ραχ̆ία πασ̆κίμ ντο είναι χώρας; ατά έχ’νε κρύα νερά και σ̆ιαρίνια εβόρας
-Αναθεμά και τη Σαντά καπάνια και παϊρι͜α, π’ αναλλάζ’νε τα κόρασ̆ι͜α πάγνε σα παναϋρι͜α
-Αναθεμά κι αναθεμά το πέραν κιαν τ’ αλάτι͜α, ατά πα εγροικούν ατό ντο κ̆ι επέρα μουράτι͜α
-Αναθεμά κι αναθεμά το πέραν κιαν τ’ οξέας, ατά πα εγροικούν ατο ντο είμαι ξενιτέας
-Η κάλη μ’ παρχαρεύκεται σα ψηλά τα ραχ̆ία, και με το κρενίν κατηβάζ’ το γάλα σα χωρία
-Ξεροχτέντσον το τζ̆αμόπο σ’ και δός ατο πιτσ̆ίμ-ι, ας κρεμάουμαι εκαικά και δίγω ‘γω την ψ̆ήμ-ι
-Για κόψον το ταφόπο μου τέσσερα πέντε πήχεις, κούντα και κρέμψο ‘με απέσ’ να βλαστημώ την τύχη σ’
-Σκυλλάπιστος να γίνεται ατέ τ’ εμόν η κάλη, λέει ‘με δέβα σην ξενιτιάν με τ’ αβούτο το χάλι
-Εγώ εσέν’ εγάπανα κι εσύ εμέν’ κ̆ι εθέλ’νες, εγώ εποίνα παλαλά κι εσύ σεϊρ ετέρνες
-Ομνώ και κατορκίσ̆κουμαι σ’ ομματόπα μ’ τα δύο, γιαβρόπο μ’ κι αν σκοτών’νε ‘με, εσέν’ κ̆ι παραδίγω

-:- Οι επωδοί -:-
Αρκετές ήταν οι επωδές των δίστιχων. Ως επωδές χρησιμοποιούνταν επιφωνήματα, φράσεις, στίχοι αλλά και ολόκληρα δίστιχα, κάποτε δε και τετράστιχα. Τα παλιά τραγούδια είχαν δικές τους επωδές, δηλαδή που δεν τις χρησιμοποιούσαν άλλα τραγούδια. Παραδείγματος χάρη το δημώδες άσμα «Της Τρίχας το γεφύρι» είχε επωδό: έλα δάφνε μ’ πόταμε στον πρώτο στίχο και δάφνε μ’ και μυριγμένε στο δεύτερο στίχο και δάφνε μ’ σκουτουλιγμένε στην επανάληψη του δεύτερου στίχου και κόρ’ ανάμνον, κόρ’ ανάμνον στον τρίτο στίχο και κόρ’ φορτού και χάϊτ’ ας πάμε στον τέταρτο στίχο.
Οι πλέον συνηθισμένες επωδές ήταν:
-Βαϊον, βαϊον ασ’ άνθεν το χωρίον, σ’ όνεμα σ’ όνεμαν εύρα, σο πόϊ σ’ κι άλλο καλλίον
-Αχάξαν, αχάξαν τα πετεινάρι͜α κούξαν, κι ατά τα σ̆κυλλοκούταβα απ’ οπίσ’-ιμ’ ερρούξαν
-χ̆ερομύλτσον και κοσ̆κίντσον λέγω, χάλασον τη χαμελέτεν λέγω και χοντρά μ’ ευτάς τ’ αλεύρι͜α με τ’ εσέν’ την πελι͜ά μ’ εύρα λέγω
-χ̆ερομύλτσον και κοσ̆κίντσον λέγω, βάλεν έναν βούραν κι άλλο λέγω, και χοντρά μ’ ευτάς τ’ αλεύρι͜α με τ’ εσέν’ την πελι͜ά μ’ εύρα λέγω
-Άγουρος είμ’ άγουρος, να φιλώ το μάγουλο σ’, ατματζάς είμ’ ατματζάς να γριβώνω σο πατσ̆άχ σ’
-Απουρατάν ασ̆αγά τρέχ̆’ ολίγον νερόπον, έπαρ’ με’ κόρ’ έπαρ’ ‘με, είμαι καλόν παιδόπον
-Απουρατάν ασ̆αγά, πέν ενέμεμ, ενέμεμ κιουτσ̆ιου τσ̆ιούκσουν σεβντιγίμ, πέν σανά κιουβενέμεμ
(Για τα δύο παραπάνω δίστιχα επωδών, σας προτείνω να παρακολουθήσετε το ακόλουθο βίντεο μου: Η φράση Απουρατάν ασαγά στα ποντιακά δίστιχα)
-Φά ‘με Τασουλίτσα μ’ φά ‘με, για τ’ εσέν’ ψοφώ και χάμαι
-Τρώει ωτία, τρώει μυτία τη Σαντέτ’σσας η λαλία, τ’ ομμάτι͜α μ’ εσκοτείνεψαν ασην αρωθυμίαν
-Τρώει ο λύκον την κερβάναν κι όλων το καλόν το χτήνον, και πόσα βραδάς εμόνασες εμέν’ τον Κωνσταντίνον
-Τέρεν μάννα πως χορεύω, τα παπούτσα̤ μ’ αν’ κ̆ι σκώνω, την ηγήν κατατρυπαίνω και τη σ̆κύλλ’ τον γιόν κ̆ι παίρω
-Πάει ομάλια πάει ομάλια τ’ ορταρόπα τς αρνομάλλι͜α, πάει ομάλια πάει και τ̆ίκια τ’ ορταρόπα τς είν’ τιφτίκια
-Γιάρ, γιάρ, γιάρ, γιάρ, ούϊ αμάν αμάν γιάρ
-Κορτσόπον λάλ’ ‘με, λάλ’ ‘με κι ας λαλώ ΄σε
-Ακεί πέραν σο ραχ̆ίν στέκ έναν πουλίν παχ̆ύν, με τ’ εκείνο το πουλίν το γιαβρόπο μ’ θα παχ̆ύν’
-Βέχω, βέχω ξεροβέχω, κείμαι κά’ τ’ αρνόπο μ’ ‘κ̆’ έχω, κι ας σ’ ομματί μ’ τα δα̤κρόπα το μαξιλαρόπο μ’ βρέχω
-Γραία, γραία χόρεψον, γραία είμαι ‘κ̆ επορώ κι αν καλοκρατείτε ‘με πι͜άλκιν μίαν σείουμαι
-Έναν κι έναν εφτάγν’ δύο, έφαεν όλεν το βίο μ’, Δύο κι έναν εφάγν’ τρία, ντο καλόν έν’ η παντρία, Τρία κι έναν τέσσερα, με τ’ ατέν’ ντο έσυρα, Τέσσερα και έναν πέντε ατέ σο κ̆ιφάλι μ’ ντ’ έγκεν, Πέντε κι έναν εφτάγν’ έξ’ ‘ρούξεν ασην πόρταν έξ’ Έξι και έναν εφτά, η κουτσ̆ή μωρόν ‘κ̆ι εφτάει, Εφτά και έναν οχτώ χόρεψον το λαγκευτό, Οχτώ και έναν εννέα εποίκες ‘με άμον μανέαν, Εννέα κι έναν δέκα για τ’ εσέν’ την ψ̆ή μ’ εδέκα
-Χόπα χόπα χόπα χόπα, ως να ξημερών’ κορτσόπα
-Όϊ ναϊλοί εμέν’ ναϊλοί σο κιφάλι μ’ κάτ’ λαλεί, κι αν ‘κ̆ι πάγω του βραδύ, θα σκοτών’ ‘με η γαρή
-Όϊ ναϊλοί εμέν’ ναϊλοί σο κιφάλι μ’ κάτ’ λαλεί, έμορφον που θα φιλεί πάντα θα παρακαλεί
-Ο ποπάς κι η ποπαδία επήραν την αμαρτίαν πέντε μήνας έξ’ παιδία κι αλλ’ ατόσα σην κοιλίαν
-Σύρον αν’ και σύρον κά’ το φιστάν’ σο γιάν’ απάν’ ο θεός να παίρ’ την ψ̆ύ μ’ σ’ άσπρον το κιορτάν απάν’
-Τένα, τένα, τένα, τένα κανείς κι έν’ άμον ατέναν, κι ήντσαν θα λέει για τ’ ατέναν, γίνεται γουρπάν’ σ’ ατέναν
-Το ραχ̆ίν χ̆ονίεται, παίρ’ ο ήλεν λύεται, κι εγώ είμαι σεβταλής το καρδόπο μ’ λύεται

Ποιοι δημιουργούσαν τα δίστιχα; Στη Σαντά όλα σχεδόν τα τραγούδια τα δημιουργούσαν οι γυναίκες. Μάλιστα! μη παραξενεύεστε. Γιατί οι άνδρες όλοι ήταν στην ξενιτιά. Οπωσδήποτε η θέση τους ήταν καλύτερη ως προς την ικανοποίηση γενικά των ανθρωπίνων τους παθών. Οι γυναίκες, αυτές ήταν καταδικασμένες να υποφέρουν από κάθε άποψη, να κάνουν όλες τις δουλειές του σπιτιού, ακόμα και εκείνες που αλλού τις έκαναν οι άντρες, όπως το νοικοκυριό τα ξύλα, τα χόρτα, τους κήπους. Πόσες δεν έχτισαν το στάβλο των ζώων τους στο παρχάρι; Πόσες δεν έκαναν πεζοπορία 12 ωρών για να ψωνίσουν και να μεταφέρουν τα ψώνια στο σπίτι; Έτσι ξεσπούσαν στο τραγούδι στη δημιουργία τραγουδιών. Σε όλα σχεδόν τα χωριά βρίσκονταν γυναίκες που τραγουδούσαν τον πόνο τους, ο οποίος ήτανε πόνος και των άλλων. Γι αυτό ελάχιστα ήταν τα τραγούδια που δεν αναφέρονταν στον έρωτα και στην ξενιτιά, όπως τα παρακάτω: Και τ’ εμά τα τραβωδίας και τ’ εμά τα νηχούς-ι, χωρίζ’ν μονοστέφανα, κ̆οιμίζ’νε μαναχούς-ι. Στην Τραπεζούντα λέει ο φίλος, λαογράφος και λογοτέχνης Ξενίτας, τα παλαιότερα χρόνια μαζευόνταν από τα περίχωρα οι καλύτεροι λυράρηδες και βγάζανε νέο τραγούδι. Αυτό ποτέ δεν έγινε στη Σαντά. Εκεί η αποτυχία στον έρωτα, η ατυχία στο γάμο ήταν το κίνητρο, η αιτία για τη δημιουργία δίστιχων. Για το λόγο αυτό όλα ήταν παθητικά και ανεξάρτητα το ένα από το άλλο, όλες οι χιλιάδες των δίστιχων είχαν αντικείμενο τους κατά πρώτο λόγο την εγάπ’ (τον έρωτα) και κατά δεύτερον την ξενιτιά.

Η Ποίηση στη Σαντά (Σάντα) Στ. Αθανασιάδη Ποντιακή Εστία τεύχη 56-57 Θεσσαλονίκη, 1954.

Ποντι(α)κή Ιστορία & Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com