Η εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού στον Ελληνικό Πόντο

Η μεγαλύτερη γιορτή του μήνα Σεπτεμβρίου στον Πόντο ήταν η ύψωση του Τιμίου Σταυρού στις 14 του μήνα. Στον Πόντο τη θεωρούσαν το πιο σπουδαίο γεγονός από τη ζωή του Χριστού, μετά την εορτή της Ανάστασης και των Χριστουγέννων. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο μήνας αυτός πήρε το όνομα του “Σταυρίτες” από την εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού. Η εορτή του Τιμίου Σταυρού στον Ελληνικό Πόντο

Στα Κοτύωρα οι γριές σύμφωνα με την παράδοση για τη νεστεία (η νεστεία – τα νεστείας), άρχισαν να κρατούν τη νηστεία του Σταυρού από την 1η Σεπτεμβρίου έως τις 14 Σεπτεμβρίου. Ακόμη πίστευαν πως η γιορτή αυτή έχει την κακοκαιρία της και γι’ αυτό έλεγαν: «Τη Σταυρού η φουρτούνα». Την ημέρα της γιορτής οι πιστοί πήγαιναν στην εκκλησία λουλούδια και κυρίως βασιλικό για να διαβαστούν και να ευλογηθούν. Ο βασιλικός σύμφωνα με την παράδοση είναι το φυτό του Σταυρού, γιατί αυτός έδειξε στην Αγία Ελένη ποιος είναι ο αληθινός ανάμεσα στους άλλους (συνολικά τρείς Σταυρούς) όταν έψαχνε να βρει το Σταυρό του Χριστού. (Εννοεί τον Σταυρό του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και των δύο ληστών). Τα λουλούδια αυτά ή το βασιλικό οι πιστοί τα τοποθετούν στο εικονοστάσι σαν γιατρικό. Αυτά καίγανε στο θυμιατό όταν θέλανε να ξορκίσουν κάποιο κακό από το σπιτικό ή θύμιαζαν σταυρωτά κάποιον που πίστευαν ότι έχει πειραχτεί από κακό μάτι. Στην Ίμερα μάλιστα έλεγαν στα εγγόνια τους: «Έλα ρίζα μ’ να αποκαπνίζω ‘σε και θα γίνεσαι καλά». Τη συνήθεια αυτή τη μετέφεραν οι ξεριζωμένοι πατέρες μας και στη μητροπολιτική Ελλάδα. Η μητέρα μου παραδείγματος χάρη από την περιοχή του Μεσοχαλδίου με τα λουλούδια του Σταυρού, όπως και με εκείνα του Επιταφίου όταν έβλεπε ότι δεν είμαστε καλά από κάποια ανεξήγητη αιτία, μας αποκάπνιζε, καίγοντας δηλαδή αυτά τα λουλούδια μέσα στο θυμιατό και φέρνοντάς το τρείς φορές πάνω από το κεφάλι μας, ενώ συγχρόνως έλεγε και κάποια ευχή για να γίνουμε καλά. Στο Σταυρίν η ημέρα αυτή δεν ήταν μόνο θρησκευτική, αλλά και εθνική γιορτή και γιορταζόταν με αρκετή μεγαλοπρέπεια. Οι προετοιμασίες άρχιζαν την παραμονή, οπότε μάζευαν διάφορα τρόφιμα για τα φαγητά τη Σταυρού. Το βράδυ άναβαν φώτα και στα νεότερα χρόνια χρησιμοποιούσαν και βεγγαλικά που ήταν ορατά και από τις γύρω ενορίες και οικισμούς της περιοχής. Ο ναός ήταν φωταγωγημένος και ως το πρωί έκαναν λιτανείες και προσευχές. Οι χοροί και τα γλέντια συνεχίζονταν όλη τη νύχτα στις διάφορες συνοικίες ή στη Μονοβάντων. Το πρωί μετά την απόλυση της εκκλησίας, πρόσφεραν τα φαγητά που είχαν ετοιμάσει τη νύχτα. Την ίδια μέρα έκαναν και πλειστηριασμό για να πουλήσουν τα διάφορα τάματα που είχαν προσφέρει οι πιστοί. Μετά τον πανηγυρισμό όλοι οι Σταυριώτες που αποδημούσαν για να βρουν δουλειά αναχωρούσαν για την Τραπεζούντα ή τη Ρωσία. Υπάρχουν όμως και όμορφες ποντιακές παραδόσεις σχετικά με τον Τίμιο Σταυρό. Μια παράδοση μας διέσωσε ο μεγάλος μας θεατράνθρωπος Πόλης Χάιτας. Η παράδοση αυτή αιτιολογεί το γεγονός ότι ο παπάς (ιερέας) την ημέρα αυτή στις 14 Σεπτεμβρίου λέει 40 φορές το «Κύριε ελέησον» και γιατί τελικά βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός στη Ρωσία. Πρόκειται για την παράδοση με τίτλο: «Ο Τίμιος Σταυρόν» που έχει ως εξής: «Σα παλαι͜ά τα χρόνι͜α όνταν ευρεθέν ο Τίμιον Σταυρόν κι επήγαν να παίρ’ν α, εκείνο απέσ’ σην γην έτον να έβγαλ΄ναν α ΄κ̆΄επόρ’ναν». Την ώρα εκείνη ήρθε και ένας τσοπάνος και είδε ότι 40 άνθρωποι τραβούσαν το σκοινί και δεν μπορούσαν να το βγάλουν, καθώς παρατηρούσε ότι ο Σταυρός ήταν όσο το μισό ανθρώπινο μπόι και ότι δεν έβγαινε από τη γη, του φάνηκε τόσο παράξενο ώστε αναφώνησε: «Κύριε Ἐλέησον», οπότε ξαφνικά κουνήθηκε ο Σταυρός και άρχισαν να λένε συνέχεια και οι 40 το «Κύριε Ελέησον», ώσπου τον έβγαλαν. «Για τ’ ατό και ο ποπάς σα 14 τη Σταυρίτα του Τιμίου Σταυρού, σεράντα φοράς λέει σην εγκλεσίαν απέσ’ το “Κύριε Ελέησον”». Βεβαίως αυτή είναι μια λαϊκή παράδοση η οποία δεν ανταποκρίνεται στην ιστορική αλήθεια καθώς είναι γνωστό ότι ο Τίμιος Σταυρός του Κυρίου μας Ιησού Χριστού βρέθηκε κατά θαυμαστό τρόπο από την Αγία Ελένη (μητέρα του Αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου) κοντά στο σημείο της Αποκαθήλωσης στα Ιεροσόλυμα. Ο Τίμιος Σταυρός στην περίοδο της ρωμαιοκρατίας αλλά και της τουρκοκρατίας βρισκόταν στην Πόλη (Κωνσταντινούπολη). Πέρασαν τα χρόνια και κάποτε ο αυτοκράτορας της Ρωσίας (ίσως ο Αλέξανδρος, ίσως ο Νικόλαος) έκανε και έστειλε στον τούρκο βασιλιά ένα μαλαματένιο τζαμί. «Εκείνος πα ενούντσεν, ντο να στείλ’ ατον, ντο να στείλ’ ατόν. Είπαν ατόν: Έχομε ένα ξυλένον Σταυρόν και οι χριστιανοί ατό σο μαχπούλ έχ̆’ν α. Ας στείλομ’ ατον, ατό το ξυλένον το Σταυρόν». Έτσι λοιπόν, έστειλαν στον Ρώσο αυτοκράτορα τον Τίμιο Σταυρό και από τότε βρίσκεται στη Ρωσία. Τέλος η Ποντιακή μούσα αναφέρει για το μήνα Σταυρίτα (Σεπτέμβριο) και τα εξής: “Ο Σταυρίτες ξ̆ύν’ τα φύλλα και μαραίντανε τα ξύλα” &  “Ο Σταυρίτες ρα̤ντσ̆ιπά̤ρτς (γεωργός), έναν σπέρ’τς και δέκα παίρ’τς”.

Επιτροπή Ποντιακών Μελετών - Αρχείον Πόντου - Παράρτημα 19 - Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια. Ποντιακή Λαογραφία – Οι Τέσσερις εποχές και οι μήνες τους. Αθήνα, 1999.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com