Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας, Ε': Βάγκ, Βαρενού, Βαρετόν, Γαβούχ Δάγ, Γαπά Κιλσέ ή Καπά Κιλσέ, Γαράγαγια, Γαρακιοζέντων, Γαράκοτιλ, Γάρατσα ή Κάρατσα, Γαργάαινα, Γαρεντή, Γαριπάντων, Γετουρμάζ, Γιαγλίτερέ, Γιαγμούρ Δερέ, Γιαννάντ

Το Βάγκ. Τοποθεσία μεταξύ Αργυρούπολης Θέμπεδας και Αγίου Μιχαήλ σε ρυάκι κάτω απ' το Ασλάν Τσαϊρ. Εδώ ιδρύθηκε αρμενική μονή επ' ονόματι της Θεοτόκου απ' τον γενικό αρχιμεταλλουργό Σανόζ (1649 -1959). Πάνω απ' την μονή υπήρχε παρεκκλήσιο του Αγίου Παντελεήμωνος όπου την 27η Ιουλίου εκάστου έτους τελείτο θρησκευτική πανήγυρις με πλήθος κόσμου απ' την Αργυρούπολη και τα πέριξ χωρία.

Γεωγραφικόν & Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας του Πόντου / Γ΄ μέρος (Στο Τρίτο μέρος αυτού του αφιερώματος θα βρείτε τα χωριά-περιοχές-κωμοπόλεις-πόλεις-ποτάμια-βουνά κτλ κατ' αλφαβητική σειρά. Περιεχόμενα Τρίτου Μέρους: Βάγκ, Βαρενού, Βαρετόν, Βαρτάντων, Γαβούχ – δάγ, Γαλάζερα, Γαπά–Κιλσέ ή Καπά-Κιλσέ, Γαράγαγια, Γαρακιοζέντων, Γαράκοτιλ, Γάρατσα ή Κάρατσα, Γαργάαινα, Γαρεντή, Γαριπάντων, Γετουρμάζ, Γιαγλίτερέ, Γιαγμούρ–δερέ, Γιαννάντων, Γιαννίκα, Γολή, Γονοκώλ, Γορόσι, Γλούβενα & Γόδαννα).

Του Βαρενού. Λαμβάνει την ονομασία της από αρχαιοτάτων χρόνων. Κατά τον Γερβάσιον Σαρασίτην (ύστερον μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως) παλιότερα είχε το όνομα Τιβαρηνού. Χαρακτηρίζεται ως εύανδρος κώμη (χωριό) που βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Γιαγλίτερε στους πρόποδες του οροπέδιου Κουλάτ–δάγ. Απέχει 4 ώρες απ' την Αργυρούπολη και αποτελείτο από 70 ομογενείς ελληνικές οικογένειες. Είχε δύο ιερούς ναούς προς τιμή του Αγίου Νικολάου και των Αγίων τριών Ιεραρχών. Διατηρούσε λαμπρά Σχολή που ιδρύθηκε με έξοδα του μεγάλου ευεργέτου και αρχιτέκτονος Ευσταθίου Χατζηπαναγιώτου Σαραντίδη και ήταν επίσης η πατρίδα των αειμνήστων μητροπολιτών Χαλδίας Γερβασίου Σουμελίδη, Λαυρεντίου Παπαδόπουλου (ύστερον Δράμας) και Γρεβενών Γερβασίου Σουμελίδη, του ηγουμένου της Ι.Μ.Π.Σ. μονής Σουμελά Αθανασίου Σουμελίδη και του αλησμόνητου ιατρού Αλκιβιάδη Σουμελίδη.  Βαρενού Χαλδίας Πόντου

Το Βαρετόν. Χωριό που βρισκόταν στο ποτάμι της Χαβίαννας και σε απόσταση 1, ½ ώρας απ' την Άρδασσα σε βραχώδες οροπέδιο αποτελούμενο από 18 ομογενείς ελληνικές οικογένειες. Λόγω του άγονου εδάφους εξεταζόταν απ' τη Μητρόπολη Χαλδίας η μετεγκατάσταση των κατοίκων του χωριού πέριξ της μονής της Θεοτόκου Δεβρεντζή αλλά δεν υλοποιήθηκε λόγων των υπέρογκων χρηματικών απαιτήσεων των τούρκων της περιοχής Δεβρεντζή. Του Βαρτάντων. Ελληνικό χωριό με 50 οικογένειες επι του ποταμού της Χαβίαννας και πολύ κοντά, μόλις 15 λεπτά δρόμο απ του Βαρετού. Διατηρούσε ναό προς τιμή του Αγίου Νικολάου που ιδρύθηκε στο 1900. Κατά την παράδοση υπήρξε ιδιαίτερη πατρίδα του διάσημου στην ιστορία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας στρατηγού Βάρδα απ' τον οποίο πήρε και το όνομα του και όχι απ' το όνομα του αρμενικού Βαρτάν όπως διατείνονται πολλοί, καθώς οι αρμένιοι εγκαταστάθηκαν στην Χαλδία επι της εποχής του γενικού αρχιμεταλλουργού Σανόζ. Αυτό επιβεβαιώνεται και απ' το λαϊκο δημώδες άσμα : "Μ' ουδέ τον Βάρδαν φογούμαι μηδέ τον Νικηφόρον".

Το Γαβούχ – δάγ. Όρος σε ύψος 2.200 μέτρα στα όρια Αργυρούπολης και Βαϊβούρτ (Παϊπούρτης) απ' όπου πηγάζει προς Χαλδία μεν ο ποταμός Κάνις ενώ προς Παϊπούρτη ο ποταμός Άκαμψις (κοινώς Τσορόχ). Λέγεται Γαβούχ-δάγ επειδή έμοιαζε με κεφάλι σαρικοφόρου ουλεμά (μουσουλμάνου νομομαθή/ιερέα).

Η Γαλάζερα. Βρίσκεται πάνω σε οροπέδιο. Απ' το 1830 και μετά την μετανάστευση των ελλήνων κατοίκων του στη Ρωσία προς βιοπορισμό όπως και των κατοίκων της περιφέρειας Άτρας, κατέληξε να είναι τουρκικό χωριό. Το χωριό της Γαλάζερας το συνδέει στη μνήμη μας ένα απαίσιο ιστορικά γεγονός, εκείνο της τραγικής εξόντωσης των Αρμενίων της Αργυρούπολης την περίοδο του 1915 και της εξαφάνισης των πτωμάτων στα γύρω σπήλαια.

Η Γαπά – Κιλσέ ή Καπά - Κιλσέ. Βρίσκεται μεταξύ των Λερίων και του Κοάς. Τώρα πια είναι τουρκικό χωριό. Κάποτε είχε 60 ελληνικές οικογένειες και ερείπια αρχαίου καλλιτεχνικού βυζαντινού ναού.

Η Γαράγαγια. Χωριό στην περιφέρεια του Κελκέτ (Κελκίτ). Είχε 30 οικογένειες και ναό προς τιμή του Τιμίου Προδρόμου. Υπήρχε πατρίδα του διαπρεπούς και επωφελώς δράσαντος για την Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Χουτουρά, ιερέως Αντωνίου Παπαδόπουλου.

Το Γαρακιοζέντων. Χωριό στην περιφέρεια Κοάς με 12 οικογένειες και ιερό ναό προς τιμή του Αγίου Θεοδώρου.

Το Γαράκοτιλ. Χωριό στην περιφέρεια Λερίου και κεντρικότερη ενορία με 50 ομογενείς οικογένειες και ιερό ναό προς τιμή του Αγίου Κωνσταντίνου. Διατηρούσε Αστική Σχολή με 3 διδασκάλους κοντά σε ρυάκι που χυνόταν στον Κάνιν ποταμό.

Η Γάρατσα ή Κάρατσα. Χωριό που ήταν έδρα της υποδιοίκησης Χερροιάνων με 80 τουρκικές και 15 ελληνικές οικογένειες. Η Γάρατσα ήταν πατρίδα των διάσημων Καρατσάδων. Βρισκόταν κοντά σε μικρό ποτάμι, παραπόταμο του Λύκου, ενώ απείχε απ' την Αργυρούπολη 16 ώρες. Ήταν αγροτικό κυρίως χωριό αλλά είχε και διοικητήριο και γραφεία κυβερνητικών υπαλλήλων και εμπορικά καταστήματα διοικούμενα από Αργυρουπολίτες.

Η Γαργάαινα. Πρόκειται για την αρχαία Γαργαριών όπως φαίνεται και σε παλιά πατριαρχικά σιγίλλια. Βρισκόταν στην περιφέρεια Κιουρτουνίου κοντά σε κατωφερές έδαφος και είχε ιερό ναό προς τιμή του αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου που ιδρύθηκε το 1818. Γεωγραφικό Λεξικό Χαλδίας Κιουρτούν, Κιουμουσχανέ, Σαρακαγιά ή Γαργάσαινα & Κοτύλια

Του Γαρεντή. Χωριό στην περιφέρεια του Μαυραγγελίου με 30 οικογένειες και ναούς του Αγίου Θεοδώρου του Αγίου Βλασίου και του Αγίου Προφήτου Ηλία.

Του Γαριπάντων. Μια απ' τις ενορίες του Μαυραγγελίου με 18 ελληνικές οικογένειες με ιερό ναό επ' ονόματι του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Χριστοφόρου. Βρισκόταν πάνω σε λόφο.

Το Γετουρμάζ. Χωριό στην περιφέρεια του Λερίου με 40 ομογενείς οικογένειες και ιερό ναό προς τιμή των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων.

Η Γιαγλίτερέ. (Γιαγλί Δερέ). Είναι περιφέρεια της Αργυρούπολης μεταξύ Κρώμνης, Σταυρίου, Χάρσερας και Χάκαξας με ομώνυμο ποτάμι το οποίο σχηματίζεται απ' τα ποτάμια της Ίμερας. Πηγάζει εξ' Άγγερης, Κρώμνης εκ του Αγίου Ζαχαρέα, και Σταυρίου πηγάζοντος εκ του Κουλάτ-δάγ και μαζί με το ποτάμι της Μούζαινας χύνεται στα χάνια της Χάραβας στο ποτάμι του Κάνιν υπό το όνομα του ποταμού της Κρώμνης. Στην περιφέρεια Γιαγλίντερες βρίσκονται τα εξής χωριά : Παρτίν, Βαρενού, Λυκάστυ, Νατζαράντων, Ψωμάντων, Άγιος Ηλίας, Κουρτάντων, Τσερκελάντων, Μουσάντων, Ζυγανίτα και Ρούσιο. Το ρου των ποταμών από τις πηγές ως τις εκβολές διανύει απόσταση 5 ωρών. Οι περισσότεροι κάτοικοι του ποταμού αυτού διατέλεσαν δίπιστοι μέχρι το 1856 οπότε αποκαλύφθηκαν ότι είναι Έλληνες ορθόδοξοι χριστιανοί και προέβαλαν τους ιερούς ναούς τους.
Η Γιαγμούρ – δερέ. Ήταν έδρα μουδίρη ( κατώτερου αξιωματούχου της επαρχιακής διοίκησης κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο, διοικητής ενός μουδιρλικιού). Είχε ομώνυμο ποταμό που εκβάλει στις Κάνιν ποταμό. Επίσης έδρα το Τάσσ-κιοπρού και 45 τουρκικών χωριών απ' τα οποία το ένα ήταν ελληνικό : το Ταντουρλούκ. Βρίσκεται μετακύ Κοάς – Σάντας και Παϊπούρτης.

Το Γιαννάντων. Μία απ τις ενορίες της Σάντας, με 15 οικογένειες.

Η Γιαννίκα. Χωριό στο οποίο εγκαταστάθηκαν κάτοικοι απ το χωρίο Γιαννακάντων της Ματσούκας. Βρισκόταν κοντά στον ποταμό της Νίβαινας και διατηρούσε μεγαλοπρεπή ιερό ναό προς τιμή του αγίου ιερομάρτυρος Χαραλάμπους. Αποτελούνταν από 12 ελληνικές οικογένειες.

Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία μέσα και τα επόμενα αφιερώματα μας στα χωριά, τα ποτάμια και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com