Το Χάσκιοϊ –τα παλιά χρόνια- ήταν τουρκικό τσιφλίκι το οποίο το αγόρασαν κάποιοι έλληνες, το μοίρασαν μεταξύ τους και εγκαταστάθηκαν εκεί με τις οικογένειες τους. Επρόκειτο για μικρό αμιγώς ελληνικό χωριό το οποίο κατοικήθηκε από 11 οικογένειες ομογενών μας. Υπαγόταν στην περιφέρεια Αργυρούπολης του νομού Τραπεζούντας και βρισκόταν κοντά στα χωριά Άτρα, Θέμπεδα και Παλαγία από τα οποία απείχε μία με μιάμιση ώρα με τα πόδια. Οι κάτοικοι του Χάσκιοϊ σε αντίθεση με άλλα χωριά της Χαλδίας θεωρούνταν προνομιούχοι καθώς κάθε αγροτική οικογένεια κατείχε μια ιδιόκτητη έκταση γης που κυμαινόταν από 150 ως 200 στρέμματα. Η συνολική καλλιεργήσιμη γη ήταν 2000 στρέμματα και συνόρευε με τα ιδιόκτητα κτήματα του χωριού Θέμπεδα σε απόσταση μιάμισης ώρας απ’ το Χάσκιοϊ. Όπως στις περισσότερες περιοχές έτσι κι εδώ το όργωμα και το αλώνισμα γινόταν με ξύλινα αλέτρια και τουκάνια που τα έσερναν βόδια.
Τόσο η γεωργία όσο και η κτηνοτροφία ήταν ανεπτυγμένες στο Χάσκιοϊ. Κάθε οικογένεια είχε από 10 έως 20 μεγάλα ζώα και από 50 έως 80 γιδοπρόβατα. Για τα ζώα αυτά το χωριό διέθετε βοσκοτόπια 3000 στρεμμάτων περίπου στις τοποθεσίες “Αϊ-Γιάννε”, “Καρελέτσα” και “Γιαλιάς”.

Η ιστορία της Άτρας λένε ότι αρχίζει με την παρουσία του Θεόδωρου Γαβρά στην άλλοτε ακατοίκητη αυτή περιοχή. Τα στοιχεία που ενισχύουν την άποψη αυτή παρουσιάζουν πειστικότητα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Γαβράς εκδιώχθηκε απ’ την Τραπεζούντα μετά από την συκοφάντηση του στον αυτοκράτορα του Βυζαντίου ότι δήθεν επεδίωκε να επαναστατήσει εναντίον του για να πετύχει την ανεξαρτησία του. Αναγκάστηκε λοιπόν να φύγει απ’ την Τραπεζούντα κατευθυνόμενος προς το όρος της Ζύγανας και σε απόσταση 2 ωρών απ’ αυτό να χτίσει την ομώνυμη πόλη της Ζύγανας. Κι εκεί όμως συνάντησε το ίδιο πρόβλημα της συκοφαντίας από τους κατοίκους της Ζύγανας ώστε αναγκάστηκε να φύγει και να κατευθυνθεί προς το βουνό Φελέλλην. Κάποια στιγμή κάθισε να ξεκουραστεί και να ξεδιψάσει κοντά σε μια πηγή η οποία από τότε ονομάστηκε «Τη Γαβρά το πεγάδ’». Στη συνέχεια, στην ίδια τοποθεσία έξω και λίγο δυτικά από το μετέπειτα χωριό, είχε χτίσει φρούριο πάνω σε βράχο στο οποίο έβρισκαν καταφύγιο πολλοί χριστιανοί φυγάδες.

Μέρος πέμπτο. 

Το βάγκ. Τοποθεσία μεταξύ Αργυρούπολης Θέμπεδας και Αγίου Μιχαήλ σε ρυάκι κάτω απ’ το Ασλάν Τσαϊρ. Εδώ ιδρύθηκε αρμενική μονή επ’ ονόματι της Θεοτόκου απ’ τον γενικό αρχιμεταλλουργό Σανόζ (1649 -1959). Πάνω απ’ την μονή υπήρχε παρεκκλήσιο του Αγίου Παντελεήμονος όπου την 27η Ιουλίου εκάστου έτους τελείτο θρησκευτική πανήγυρις με πλήθος κόσμου απ’ την Αργυρούπολη και τα πέριξ χωρία.

Του Βαρενού. Λαμβάνει την ονομασία της από αρχαιοτάτων χρόνων. Κατά τον Γερβάσιον Σαρασίτην (ύστερον μητροπολίτη Αλεξανδρουπόλεως) παλιότερα είχε το όνομα Τιβαρηνού. Χαρακτηρίζεται ως εύανδρος κώμη (χωριό) που βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Γιαγλίτερε στους πρόποδες του οροπέδιου Κουλάτ–δάγ. Απέχει 4 ώρες απ’ την Αργυρούπολη και αποτελείτο από 70 ομογενείς ελληνικές οικογένειες. Είχε δύο ιερούς ναούς προς τιμή του Αγίου Νικολάου και των Αγίων τριών Ιεραρχών. Διατηρούσε λαμπρά Σχολή που ιδρύθηκε με έξοδα του μεγάλου ευεργέτου και αρχιτέκτονος Ευσταθίου Χατζηπαναγιώτου Σαραντίδη και ήταν επίσης η πατρίδα των αειμνήστων μητροπολιτών Χαλδίας Γερβασίου Σουμελίδη, Λαυρεντίου Παπαδόπουλου (ύστερον Δράμας) και Γρεβενών Γερβασίου Σουμελίδη, του ηγουμένου της Ι.Μ.Π.Σ. μονής Σουμελά Αθανασίου Σουμελίδη και του αλησμόνητου ιατρού Αλκιβιάδη Σουμελίδη.

Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο για τη Βαρενού Χαλδίας Πόντου

Το Βαρετόν. Χωριό που βρισκόταν στο ποτάμι της Χαβίαννας και σε απόσταση 1, ½ ώρας απ’ την Άρδασσα σε βραχώδες οροπέδιο αποτελούμενο από 18 ομογενείς ελληνικές οικογένειες. Λόγω του άγονου εδάφους εξεταζόταν απ’ τη Μητρόπολη Χαλδίας η μετεγκατάσταση των κατοίκων του χωριού πέριξ της μονής της Θεοτόκου Δεβρεντζή αλλά δεν υλοποιήθηκε λόγων των υπέρογκων χρηματικών απαιτήσεων των τούρκων της περιοχής Δεβρεντζή.

Το Κιουρτούν αποτελεί τμήμα της υποδιοίκησης Τορουλίου (Τορούλ) και είχε τα εξής χωριά ελληνικά αλλά και μικτά : Δέσμαινα, Σιμικλή, Γαργάαινα, Τσαερά, Σαρίμπαμπα, Αχτσιά, Μπέϊταλα. Τα χωριά αυτά βρίσκονταν επι του ποταμού Κιουρτούν που ήταν παραπόταμος του Χαρσιώτου (Κάνεως) στον οποίο χύνεται κοντά στο χωριό Τσαερά και περιλαμβάνονται μεταξύ των ορέων Αχίλμπαμπα και Άεν-Παύλου.
Έδρα του μουδίρου (κατώτατου αξιωματικού) ήταν την περίοδο του Καλοκαιριού η Δέσμαινα ενώ την περίοδο του Φθινοπώρου και του Χειμώνα, η Τσαερά. Οι Κιουρτουνιώτες διακρίνονταν για την απλότητα τους αλλά και για τις επιδόσεις του στον εμπόριο. Το καλοκαίρι ασχολούνταν με την γεωργία και κτηνοτροφία στα παρχάρια όπου υπήρχε πλούσια βλάστηση για βοσκή των ζώων, ενώ το Χειμώνα κατέβαιναν ομαδικά προς τα παράλια χωριά της Ελεβής και Τριπόλεως όλου σχεδόν όλοι είχαν κτήματα.
Το Κιουρτούν μέχρι το 1700 εκκλησιαστικώς υπαγόταν στην Μητρόπολη Τραπεζούντας ενώ με ενέργειες των παντοδύναμων τότε αρχιμεταλλουργών περιελήφθη στη Μητρόπολη Χαλδίας. Ως γνωστόν οι αρχιμεταλλουργοί μπορούσαν τότε με την εξουσία και επιρροή που είχαν να επηρεάζουν και πετυχαίνουν εύκολα την επέκταση της επαρχίας τους.