Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν Επαρχίας Χαλδίας Κ΄ (Μονοβάντων, Μόχωρα, Μούζενα, Πάς̆ Μούζενα).

Το Μονοβάντων. Η κεντρικότερη ενορία του Σταυρί με 60 οικογένειες και 300 περίπου κατοίκους, βρίσκεται σε μαγευτική τοποθεσία εν μέσω κήπων, αποτελούμενη από τις συνοικίες: Αντρά̤ντων, Αμανατάντων, Αποστολάντων, Σαχινάντων ή Ποπαδάντων, Τσ̆ομαράντων και Μπαϊραμάντων.

Είχε δύο ενοριακούς ναούς του Αγίου Βασιλείου και της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού κοντά στα ερείπια άλλης ομωνύμου Μονής. Το Σταυρίν της επαρχίας Χαλδίας του Πόντου. Προς τα βόρεια και σε τρίωρη (με τα πόδια) απόσταση υψώνεται μεγαλοπρεπώς η κωνοειδής κορυφή Αεσέρ’ επί της κορυφής Κουλάτ-Ντάγ ή Γουλάτ, από την οποία είναι ορατός ο Εύξεινος Πόντος και η οποία κατά μαρτυρία πολλών είναι ο Θήχης, τον οποίο αναφέρει ο Ξενοφών στην Κύρου Ανάβαση. Στου Μονοβάντων λειτουργούσε από το 1902 η Κεντρική Ασσερίειος Σχολή με 3-4 διδασκάλους και πάνω από 100 μαθητές, η οποία ανεγέρθη με δαπάνες του Μεγάλου ευεργέτου της Κοινότητος Σταυρίου αείμνηστου Χατζη Παναγιώτου Ασσερή, ο οποίος και τη συντηρούσε. Είναι πατρίδα πολλών διακεκριμένων οικογενειών, όπως των Σαχινάντων των μετέπειτα Κεσίσογλου ή Παπάζογλου και εν τη Ποντιακή, Παπαδόπουλων. Βλαστοί επιζώντες της οικογένειας αυτής είναι ο ιερεύς Άνθιμος Παπαδόπουλος γλωσσολόγος και τέως διευθυντής του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, νύν δε διευθυντής του Αρχείου Πόντου, και ο εν Αλεξανδρούπολη διατριβών δημοδιδάσκαλος και δόκιμος λαογράφος, Δημήτριος Κ. Παπαδόπουλος συνεργάτης πολλών περιοδικών στην Ελλάδα. Οι κάτοικοι του Μονοβάντων υπαχθέντες στην ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας, (Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης, Καλλιθέα Αθηνών κ.α.). Η ονομασία Μονοβάντων προήλθε από το όνομα παλιάς μονής (Μονοβίου) όπου μόναζαν μοναχοί.

Η Μόχωρα. Μία από τις μεγαλύτερες ενορίες της Κρώμνη ανατολικά της ενορίας Αληθινός με 70 οικογένειες και ναό της Θεοτόκου, μεταξύ δύο ρυακίων. Εκτός της οδού των Κοχρακοφωλεών κι ακόμη μία οδός από τη Μόχωρα οδηγεί μέσω του όρους του Προφήτη Ηλία στην Ίμερα. Η Μόχωρα είχε άριστη κτηνοτροφία και ήταν περίβλεπτος και το ευωδιαστό της βούτυρο λόγω ύπαρξης των πολλών ανθέων και της χλωρίδας της. Υπήρξε πατρίδα των διαπρεπών εμπόρων της Τραπεζούντας Περσόπουλων και του μέγιστου ευεργέτου του Πόντου, Ανδρέα Σιμώνωφ. Οι κάτοικοί της προεστάτησαν στην αποκήρυξη του προσωπείου του δίπιστου κατά το 1856.  Το Πανηγύρι του Προφήτη Ηλία της Μόχωρας (Κρώμνης) του Πόντου. 

Η Μούζενα. Μία από τις περιφέρειες της επαρχίας Χαλδίας η οποία υπαγόταν στην υποδιοίκηση Τορούλ. Βρισκόταν πέρα από τον Κάνιν ποταμό μεταξύ των χωρίων Δεμιρτζηκιόη, Σταυρίου, Μανδρίων και πολύ κοντά σε ένα ποτάμι το οποίο χυνόταν στον ποταμό της Κρώμνης. Η Μούζενα αποτελείτο από 10 ορεινά χωριά, οι κάτοικοι των οποίων ασχολούνταν με την γεωργία και τη κτηνοτροφία. Τα χωριά αυτά είναι :
1. Κυρίως Μούζενα (Πάς̆ Μούζενα)
2. Τσιμερά
3. Ωραιόκαστρον (Χάτσ)
4. Άγιος Φωκάς
5. Σίσ̆ι͜α
6. Παλλαδάντων
7. Αγρίδ
8. Λωρία
9. Μασούρα
10. Χάραβα (Κινέη)   Η Μούζενα της Χαλδίας του Πόντου.
Στο κέντρο αυτών των χωριών υπήρχε η Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου του Ζαντού ή Λερμούχου με 15 καλογριές. Στη Μούζενα, μετά την Άλωση κατέφυγε και διεσώθει για κάποιο χρονικό διάστημα η Άννα, θυγατέρα του τελευταίου Αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Δαυίδ του Κομνηνού, ακολουθούμενη από τις οικογένειες πολλών ευγενών. Κατά τον Σάβ. Ιωαννίδη (Ιστορία και Στατιστική Τραπεζούντος σελ.124), οι κάτοικοι της Μούζενας έχουν καταγωγή ευγενών, πράγμα που αποδεικνύεται από διπλώματα αρχαίων οικογενειακών εγγράφων και των διϊσχυρισμών των κατοίκων. Μία από αυτές τις οικογένειες είναι αυτή που αργότερα μετανάστευσε στην Αργυρούπολη, η πολύκλαδος οικογένεια των Μουζενίδων η οποία διέπρεψε στο εμπόριο στην Αργυρούπολη, τη Θεοδοσιούπολη, την Τραπεζούντα και την Κωνσταντινούπολη. Η οικογένεια των Μουζενίδων πρωτοστάτησε ευφήμως στην καλή κατεύθυνση των πραγμάτων και της πνευματικής κινήσεως στην Μητρόπολη Χαλδίας.

Η Μούζενα (Κυρίως ή Πάς̆ Μούζενα).
Το ψηλότερο χωριό της Μούζενας με 50 ελληνικές οικογένειες και ιερό ναό προς τιμή του Αγίου Ιωάννη. Πατρίδα του Θερειάνου ο οποίος αποθανατίστηκε στα αρχαία δημοτικά τραγούδια, αλλά και του επισκόπου Αριστείας †Ιεροθέου Παπαχιστοδουλίδου ο οποίος από θαύμα σώθηκε από τα δήθεν ανεξάρτητα δικαστήρια (του αίσχους) της Αμάσειας. Ο μεγάλος μας λαογράφος Στάθης Ευσταθιάδης, σε ραδιοφωνική του εκπομπή αφιερωμένη στη Μούζενα αναφέρει τα ακόλουθα: ΜΟΥΖΕΝΑ. Χωριό της περιοχής Αργυρούπολης. Βρισκόταν στο ψηλότερο σημείο της περιφέρειας Μούζενας και κατοικούνταν από περίπου 70 οικογένειες. Το χωριό είχε τους εξής 4 συνοικισμούς: Στεφανάντων με 17 οικογένεις, Λογιζάντων με 15 οικογένειες, Αδαμάντων με 14 οικογένειες, και Γεράντων με 6 οικογένειες. Η Μούζενα γειτόνευε με το Σταυρίν και την Άνω Ματσούκα και ήταν από τα πιο φτωχά χωριά της περιοχής. Το έδαφός της ήταν άγονο, ανώμαλο και βραχώδες και – το κυριότερο- δεν διέθετε αρκετό νερό, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να είναι αναγκασμένοι να υδρεύονται, με ανοιχτό αυλάκι, από το χωριό Σπενταμόνια. Είχε δημοτικό σχολείο και εκκλησία, του Αϊ- Γιάννη. Όσοι κάτοικοι δεν ξενιτεύονταν ασχολούνταν με την γεωργία. Η Μούζενα ήταν το χωριό της περιοχής της Αργυρούπολης. Βρισκόταν στο υψηλότερο σημείο της περιφέρειας Μούζενας και κατοικούντο από 70 οικογένειες.
Είχε τέσσερις συνοικισμούς:
Α) Στεφανάντων 19 οικογένειες
Β) Λογιζάντων 17 οικογένειες
Γ)Αδαμάντων 18 οικογένειες
Δ) Γερανάντων 16 οικογένειες
Η Μούζενα γειτόνευε με το Σταυρίν και την Άνω Ματσούκα και ήταν από τα πιο φτωχά μέρη της περιοχής. Το έδαφος ήταν ανώμαλο, άγονο και βραχώδης και δεν διέθετε αρκετό νερό. Οι τρείς ενορίες των Μαντρίων (Μούζενας- Χαλδίας).

Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία στα επόμενα αφιερώματα μας στα χωριά, τα ποτάμια και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.

Ποντι(α)κή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com