Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας Στ' (Τσίτη, Τζίζερε, Τσιμερά, Τσολόσενα, Τσολόχ̆ένα, Δώδεκα Ελάτια, Έδισσα, Επανωχώρ, Εφραιμάντων, Εφτά Ραχ̆ία)

Δζίτης ποταμός (Τσίτης). Το μεγαλύτερο ποτάμι που συμβάλλει στον Κάνιν ποταμό. Διατρέχει ρου 6,5 ωρών απ’ τις πηγές του όρος του Αγίου Παύλου μέχρι τον Διπόταμο δηλαδή στη συμβολή του στον Κάνιν ποταμό κοντά στην Άρδασσα.

Σε αυτόν συμβάλλουν τα ποτάμια της Ζερμούδας, Κορκοτά, Λαμπαδίον, Χαβίαννας, και Μαυρενά. Ξυπολέντων ή Τσίτη (διαβάστε περισσότερα). Στο ποτάμι αυτό βρίσκονται τα χωριά: Τσιμπρικά, Σολαχάντων, Παλαιχώρ, Ζερμούδα, Λαμπαδίον, Κορκοτά, Χαβίανα. Βαρτάντων, Βαρετόν, Ιερά Μονή Γουμεράς, Τσίτη, Ξυπολέντων, Μακρέλ, Πιβερά, Άδυσσα, Σιαρπίσκια, Φακοπούλ, Μαυρενά και Αυλήαννα, όλα τους με αμιγή ελληνικό πληθυσμό εκτός της Ζερμούδας και της Τσίτης.  Η Τσίτη της Άρδασσας του Πόντου. 

Δζίζερες ποταμός (Τζίζερες)
Παραπόταμος του Κάνεως ποταμού απ’ το όρος Καγκέλ Δάγ, οροσειράς του Κιαβούρ Δάγ. Διατρέχει ρου 4,5 ωρών και είναι γνωστό ως ποτάμι του Αμπρικάντων. Χύνεται στο ποτάμι του Κιουρτούν κοντά στη χειμερινή του έδρα την Τσαερά, οπόθεν υπό το όνομα Χαρσιώτης (Χαρσούτ σουϊ) χύνεται στον Εύξεινο Πόντο. Στο ποτάμι του Δζίζερε κείνται τα χωριά : Γολή, Φετικιάρ, Χόψια, Φιτίανα, Λετσούχ, Ματσερά, Σεραντάρ, Κορώνιξα, Παπαβράμ, Αμβρικάντων (Αμπρικάντων), Λάγκιοην, Μοναστήρ, όλα ελληνικά πλην ολίγων σύμμεικτων. Πως εχτίεν η Τσίτε - Παραδόσεις Τσίτης Άρδασσας, Χρονικά του Πόντου - Αβραμάντης Ιωάννης

Δζιμερά – Τσιμερά
Ένα απ’ τα ψηλότερα χωριά της Μούζενας μετά των χωριών Χαψίκιοης, Πάσσ Μούζενας και Αγίου Φωκά. Διερείτο σε πολλές ενορίες με 160 ομογενείς οικογένειες και είχε τρείς ναούς : της Παναγίας, του Αγίου Γρηγορίου και του Αγίου Ακινδύνου. Οι κάτοικοι της διακρίθηκαν σε όλο τον Πόντο ως άριστοι αρτοποιοί. Μάλιστα το χωριό είχε καλή κτηνοτροφία. Απ΄την Τσιμερά καταγόταν ο Θεριάνος (Θεριάνον) ο βοσκός ο οποίος αποθανατίστηκε σε πολλά δημοτικά τραγούδια του Πόντου. Ο καθεδρικός ναός της Ίμερας κτίσθηκε με φιρμάνι του ναού της Τσιμεράς. Μούζενα της Χαλδίας του Πόντου (Διαβάστε περισσότερα)

Δζολόσενα – Τσολόσενα – Τσολόχ̆ένα
Ένα από τα αρχαιότερα και πολυκατοικημένα χωριά της Μεσοχαλδίας στις υπώρειες του όρους Παλαβάνου και κοντά στο ποταμάκι που συμβάλλει στο ποτάμι της Άτρας ή Καραμουσταφά, σε κοιλάδα με ευρύ ορίζοντα και οπωροφόρους κήπους με πολλές ενορίες. Είχε λαμπρή αστική σχολή και δύο ναούς: του Αγίου Ιωάννη και της Παναγίας. Είχε πληθυσμό 120 ελληνικών οικογενειών και 20 τουρκικών. Είναι η πατρίδα του Αγίου Κανιδίου του μάρτυρα σύναθλου του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Ευγενίου του Τραπεζουντίου οι οποίοι συνεορτάζουν την 21η Ιανουαρίου μαζί με τους άλλους συναθλητές τους: Ακύλα απ’ τη Γοδάννη και του Ουλεριανού εκ της Εδέσσης (Έδισσας, τουρκιστί Έτισσα). Η Δζολόσενα γέννησε δύο ευθαλείς βλαστούς, τους εργολάβους Κωνσταντίνο Δελημασσάνωφ και Ιγνάτιο Σαριγιαννίδη οι οποίοι εργάστηκαν για τα σχολεία και τα κοινά ζητήματα της πατρίδας τους και ανακηρύχθηκαν ευεργέτες. Άγιος Κανίδιος συναθλητής των Αγίων Ευγενίου, Ουαλεριανού και Ακύλα Στο χωριό υπήρχαν άριστα λατομεία με πορώδης λίθους οι οποίοι χρησιμοποιούντο για την ίδρυση των ευαγών οικημάτων των πέριξ της Αργυρούπολης χωριών. Γεωγραφικόν Λεξικόν Χαλδίας 25ο: Τσ̆ορκόν (Τσορκόν), Τσιμπρικά & Τσολόχ̆αινα (Τσολόχενα)

Δώδεκα Ελάτια
Μία απ τις ενορίες της κωμοπόλεως της Σάντας με 15 οικογένειες και ιερό ναό τιμώμενο της Υπαπαντή του Σωτήρος Χριστού. Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας Στ' (Τσίτη, Τζίζερε, Τσιμερά, Τσολόσενα, Τσολόχ̆ένα, Δώδεκα Ελάτια, Έδισσα, Επανωχώρ, Εφραιμάντων, Εφτά Ραχ̆ία)

Έδισσα
Στα βυζαντινά χρόνια ονομαζόταν Έδεσσα και αργότερα στα τουρκικά Έτισσα. Κείται στην περιφέρεια Κοασίου, με 60 οικογένειες και σε απόσταση μίας ώρας πάνω απ΄τον Κάνι ποταμό. Έχει ερείπια αρχαίου βυζαντινού μεγαλοπρεπούς ναού, τον οποίο επισκέφθηκε και μελέτησε ο άλλοτε οικονόμος της Μητροπόλεως Χαλδίας πρωθιερέας Αθανάσιος Σουμελίδης, ο οποίος δημοσίευσε τις εντυπώσεις του στην Εκκλησιαστική Αλήθεια της Κωνσταντινουπόλεως το 1898.

Επανωχώρ
Η πάνω ενορία του Σταυρίου διαιρείται στις εξής παρακάτω ενορίες : Κουρτάντων. Ωραία συνοικία με 8 οικογένειες και λαμπρό ναό προς τιμή του Αγίου Θεοδώρου. Κυριακάντων. Λίγο πιο κάτω απ’ των Κουρτάντων με 16 οικογένειες. Σαραντάρ, με 10 οικογένειες. Στο λόφο Καλούτς κείται η νεόδμητη ενορία των Γεράντων με 8 οικογένειες απ΄όπου κατάγεται ο ευεργέτης του Σταυρίου Θ. Καχριμανίδης. Κατραλάντων, με 5 οικογένειες η οποία ερημώθηκε την εποχή των μεταναστεύσεων. Μαχαλάς, η πολυπληθέστερη ενορία με 20 οικογένειες και ναό στην Αγία Τριάδα. Στραμπελάντων, ενορία πάνω σε λόφο με μία μόνο οικογένεια. Η τουρκική συνοικία Σαραουτσάντων με 20 οικογένειες. Εδώ κατοικούσε η διάσημη οικογένεια των δίπιστων Εγιούπ Ζατέδων ή Κασίμ ογλίδων (ελληνικό όνομα Δημητριάδης) ο οποία μετοίκησε στην Ελλάδα κι εγκαταστάθηκε στο Αρσακλή Θεσσαλονίκης (Ακσακλή ή Αρσακλή ή Μπουγιούκ Μαχαλέ (Aksakli, Arsakli, Bujuk Mahale, το γνωστό σε όλους μας Πανόραμα. Το επανωχώρ είχε συνολικά 90 οικογένειες και 500 ψυχές και ονομάστηκε έτσι λόγω της γεωγραφικής του θέσης.

Εφραιμάντων
Παλιό ερειπωμένο χωρίο με 60 ελληνικές οικογένειες που βρισκόταν κοντά στο ποτάμι της Δέρραινας και κοντά στο χωριό Κελέντων, με ναό προς τιμή του Αγίου Νικολάου. Μετά τον Ρωσσοτουρκικό πόλεμο οι κάτοικοι του μετανάστευσαν άλλοι στη Ρωσσία κι άλλοι στο Άκ Δάγ (Ak Dag Maden) Ακ Δάγ Μαδέν (Playlist)

Εφτά Ραχ̆ία
Οροπέδιο με επτά μεγάλους γηλόφους μεταξύ Αμπρικάντων και Ρυακίου, σχεδόν αδιάβατων κατά την περίοδο του χειμώνα λόγω της σφοδρής χιονόπτωσης. Βρίσκεται σε ύψος 1100 μέτρων.

Συνεχίστε τη σπουδή και στα υπόλοιπα αφιερώματα μας στα χωριά, τα ποτάμια και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι. Η φωτογραφία που απεικονίζει τις δύο κόρες  Πηνελόπη Αμανατίδου και η Χαρίκλεια Ανδρονικίδου απο την Τσιμερά στους Κομνηνάδες Καστοριάς έχει ως πηγή προέλευσης το βιβλίο του εκλεκτού εκπαιδευτικού και συγγραφέα κ. Ευσταθίου Ταξίδη με τίτλο: "Απο την Τσιμερά του Πόντου στην Ελλάδα" του Εκπολιτιστικού Συλλόγου Πέντε Βρυσών Λαγκαδά, εκδόσεων των Αδελφών Κυριακίδη 2007.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com