Σούρμενα, Σούρμαινα Πόντου. Ιστορία, Γεωγραφία, Πολιτισμός.

Τα Σούρμενα είναι η πρωτεύουσα της σύγχρονης κώμης και ο όρμος της, που επεκτείνεται μέχρι το σημερινό Αρακλί, κατά την αρχαιότητα είχε διαδοχικά τις ονομασίες Ψωρών Λιμήν, Ύσσος Λιμήν, Σουσάρμια, Σουσάρμαινα και Σουσούρμαινα ενώ η σύγχρονη ονομασία είναι Sürmene.

Στην ευρύτερη περιοχή, που συμπεριλαμβάνει και τις επαρχίες Αρσίν και Αρακλί το 16ο αι. υπήρχαν τουλάχιστον 100 χωριά, τα οποία μέχρι το 1515 ήσαν όλα αμιγώς ελληνικά. Σούρμενα, Σούρμαινα, ή Σουσάρμενα του Πόντου. Σύμφωνα με τα οθωμανικά αρχεία εδώ λειτουργούσαν τα βυζαντινά μοναστήρια του Αγίου Ιωάννου, του Σωτήρος ή μονή του Χάλδου, του Αγίου Φιλίππου, του Αγίου Φωκά, του Σεβαστού, του Ιησού Χριστού, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Θεοδώρου του Γαβρά (στο χωριό Ασσού) καθώς και τα μοναστήρια Φάρος, Στύλου, Σκαλιάρη και Γερακαριστός, που αφορούν πιθανόν τοπωνύμια στα οποία ήταν χτισμένα μοναστήρια. Τα ελληνικά χωριά της περιοχής άρχισαν να εξισλαμίζονται από τα μέσα του 16ου αιώνος. Στην περιοχή των Σουρμένων, σχεδόν όλα τα χριστιανικά χωριά βρίσκονταν γύρω από το ποτάμι Μοναχός και Μικροπόταμος (Κιουτσιούκντερε), ενώ τα τουρκικά απλώνονταν στην περιοχή του ποταμού Καράσου. Μερικά από τα χωριά αυτά παρέμειναν χριστιανικά μέχρι το 1922. Στα Σούρμενα υπήρχαν εξαιρετικά επιδέξιοι μαχαιράδες, τεχνίτες που κατασκεύαζαν μαχαίρια, τα οποία ήταν ξακουστά σ' ολόκληρη την τουρκία. Επίσης, στην παραλία των Σουρμένων υπήρχαν ναυπηγοί που κατασκεύαζαν ξύλινες βάρκες και πλοιάρια. Τα τέρτα μου επλαίθυναν, Τίκ Σουρμένων Πόντου - Στάθης Ευσταθιάδης. 

 Ελληνικές κοινότητες και χωριά των Σουρμένων: Χουμουρκιάντων, Χαλανική, Κελόνσα. 
Το Χουμουρκιάντων, η Χαλανική και η Κελόνσα, ήταν οι οικισμοί κοντά στην παραλία που αποτέλεσαν τη βάση της νέας πόλης των Σουρμένων. Το Χουμουρκιάντων, που ταυτίζεται με το κέντρο της σημερινής πόλης, ήταν το διοικητικό και εμπορικό κέντρο της περιοχής και πριν το 1923 είχε 200 τούρκικες και 100 ελληνικές οικογένειες, που διατηρούσαν σχολείο και δύο εκκλησίες. Δυτικά του Χουμουρκιάντων ήταν ο οικισμός Χαλανική (Zeytinli), με 35 ελληνικές οικογένειες που συντηρούσαν εκκλησία και σχολείο. Ανατολικά του Χουμουρκιάντων ήταν η Κελόνισα ή Κελόνσα και κατοικούνταν από 300 ελληνικές οικογένειες. Εδώ κατασκευάζονταν τα περίφημα σουρμενίτικα μαχαίρια, που συνεχίζουν να αποτελούν μέχρι σήμερα σήμα κατατεθέν της περιοχής. Στην Κελόνισα υπήρχε επτατάξια αστική σχολή και η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη, καθώς και το Κάστρο της Ζάρχας, απομεινάρι της βυζαντινής εποχής. Σήμερα οι οικισμοί αυτοί έχουν ενωθεί και αποτελούν τον ενιαίο αστικό ιστό της πόλης των Σουρμένων. Οι Έλληνες των Σουρμένων είχαν δημιουργήσει πολύ ισχυρή κοινότητα στο Βατούμ, τον Βαθύ Λιμένα των αρχαίων Ελλήνων. Μέλη της κοινότητας αυτής είχαν ιδρύσει το σύλλογο «Προμηθεύς», που είχε σαν στόχο την ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των σουρμενιτών που διέμεναν στο Βατούμ και αυτών που είχαν παραμείνει στα ελληνικά χωριά των Σουρμένων.Στα Σούρμενα λειτουργούσε ο φιλεκπαιδευτικός πολιτιστικός Σύλλογος«Ήλιος», ενώ ο αείμνηστος Φίλων Κτενίδης εξέδωσε και την εβδομαδιαία εφημερίδα Φωνή των Σουρμένων.  Λαογραφικά - Διαλεκτολογικά Σουρμένων Πόντου - Τοπικός Γλωσσικός Ιδιωματισμός. 

Κατάλογος με τα χωριά των Σουρμένων κατά αλφαβητική σειρά:
Αβανός-Yidilzi (Avanos)
Αρχάγγελος-Kücük Doğanli (Arhancelo)
Ασού-Aksu
Άσπαλο-Büyük Arhancilo
Βουνίδι-Oylum
Γοργονάς ή Γοργόρ (Γρηγοράς)-Fidicak (Gorgonas)
Ηράκλεια-Αρακός-Arakli
Καλίστη-Kalist
Καρακαντζί-Ustundal(Karakanzi)
Καταβόλ -Madenli (Katavol)
Κελόνσα-Taşgeçit (Kolaşa)
Κενόσερα-köprübaşı
Κουτσερά-Gültepe
Λιμνή-Kayran
Μαζερά-Yilmazlar
Μεξεζή- (Mexezi) ?
Μουλκάντων ή Μαρκάντων (Χοτζαράντων) - Moulkanton or Makrandoz(Hotzaranton) kutlular Mahallesi
Όχσοχο (Έξοχο)-Dağardi (Oksoho)
Πενταχώρ-Beskoy
Πετράς-Kazancilar (Petras)
Πετριτάντων-Emirgan
Πύργη-Taşönü (Pirgi)
Σίφονα-Aytaş (Zifona)
Τσικολή- Yokuşbaşı (Zikoli)
Τσίτα-Dirlik(Cida)
Φουτσανί-Büyük Doğanli
Χαλανικί- (Halanik)
Χαμουρκιάντων-Humurgan
Χουρά-Üzümlü

Πηγές:
- Αρχείον Πόντου Επιτροπής Ποντιακών Μελετών
- Στάθη Ευσταθιάδη Ιστορικές ηχογραφήσεις απ τις ραδιοφωνικές εκπομπές του Πνευματικού Καλλιτεχνικού Συλλόγου Φάρος Ποντίων
- Λεωνίδας Καζαντζίδης- Ιωάννης Κούσης – Νίκος Σπάνίδης – Ιωάννου Κάλφογλου

Απόσπασμα απ΄την ραδιοφωνική εκπομπή του Φάρου Ποντίων (Στάθη Ευσταθιάδη) στην κρατική ραδιοφωνία για την περιοχή των Σουρμένων του Πόντου. Η ανάρτηση πραγματοποιείται προκειμένου να ενθαρρύνει τους νέους να μελετήσουν τα επιμέρους τοπικά γλωσσικά ιδιώματα της Ποντιακής Διαλέκτου. Διαβάστε περισσότερα για την περιφέρεια των Σουρμένων:
1. Σούρμενα Πόντου. Ιστορία - Γεωγραφία - Αποικισμός - Γλώσσα & Πολιτισμός 
2. Άνοιξον ρίζα μ' άνοιξον - Δημώδες άσμα Σουρμαίνων Πόντου  
3. Έθιμα Σουρμένων Πόντου, το Κούλισμαν και τα Χαψία  
4. Στην άσπρη θάλασσα - Δημώδες άσμα Σουρμένων Πόντου  

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com