Ιερός Nαός Παναγίας της Χρυσοκεφάλου. Η Μεγάλη Εκκλησία της Τραπεζούντας του Πόντου.

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Ιεροί Ναοί

Η "Μεγάλη Εκκλησία" της Τραπεζούντας και ίσως ο σημαντικότερος ναός της αυτοκρατορίας, η Παναγία Χρυσοκέφαλος, εντοπίζεται στη μέση πόλη, στο κέντρο ενός ευρύτερου κτηριακού συγκροτήματος. Η παράδοση αποδίδει την επωνυμία "Χρυσοκέφαλος" είτε στη χάλκινη κάλυψη των πλακών του τρούλου του ναού, που από μακριά φάνταζε χρυσός, είτε στην ύπαρξη σε αυτόν εικόνας της Θεοτόκου με ανάλογη χρυσή επένδυση. Επειδή όμως ο ναός αναφέρεται στις πηγές με την επωνυμία "Χρυσοκέφαλος" ήδη από τον 11ο αιώνα, ενώ ο τρούλος χρονολογείται στο 12ο ή ακόμα και στο 14ο αιώνα, η εκδοχή που αναφέρεται στην εικόνα πρέπει να θεωρηθεί πιο πιθανή.

Πρόκειται για μια εικόνα της Παναγίας Βρεφοκρατούσας που υπήρχε στο ναό προσαρτημένη ίσως σε έναν πεσσό. Γνωρίζουμε από φιλολογική πηγή του 14ου αιώνα ότι, μετά την επιτυχημένη αντιμετώπιση της τουρκικής επίθεσης στην πόλη το 1223, η εικόνα κοσμήθηκε από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Α΄ Γίδωνα με "λίθους τιμίους και μαργάρους λαμπρούς", "θέλων απονείμαι τη Θεοτόκω [...] τα εικότα". Ο ίδιος αυτοκράτορας δώρισε στο ναό και ένα πολυτελώς διακοσμημένο ευαγγέλιο. Μαρτυρείται μάλιστα ότι ο Ανδρόνικος είχε περάσει στη Χρυσοκέφαλο την αγωνιώδη νύχτα πριν από τη θετική έκβαση του αγώνα. Οι πηγές της εποχής με γλαφυρότητα περιγράφουν την κρισιμότητα της κατάστασης και την επίκληση της θεϊκής βοήθειας από τον αυτοκράτορα: "τον περικαλλή και θείον νεών της πανυμνήτου κόρης κατελάμβανε, παννυχίους ύμνους και αιτήσεις συν ολοφυρμοίς δακρύων αναπέμπων Θεώ και τη Θεομήτορι". Είναι κρίμα που σήμερα δεν έχει διασωθεί η εντυπωσιακή, όπως φαίνεται, εσωτερική διακόσμηση αυτού του εξαιρετικά σημαντικού ναού. Στο πλαίσιο αναγνώρισης και προβολής της μνήμης του αγίου Ευγενίου ανεγέρθηκε και ναός στον ομώνυμο λόφο ως τμήμα ενός ευρύτερου μοναστηριακού συγκροτήματος. Χτισμένος μόλις 190 μέτρα ανατολικά της ακρόπολης της Τραπεζούντας και με θέα προς το φαράγγι που τον περιβάλλει, διακρινόταν για την οχυρή θέση του. Πρόκειται για μια βασιλική που μετασκευάστηκε σε τρουλαίο ναό, σε μια προσπάθεια διαμόρφωσης σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, με πενταγωνική κεντρική αψίδα και πεταλόμορφες αψίδες στα παραβήματα. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς κατασκευάστηκε ο ναός, πάντως στις αρχές του 11ου αιώνα υπήρχε ήδη, οπότε ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ Βουλγαροκτόνος χορήγησε τη διακόσμησή του. Επισκευές και μετασκευές πραγματοποιήθηκαν στο μνημείο περίπου το 1291 και μετά το 1340, ενώ στην τελευταία πεντηκονταετία του 14ου αιώνα προστέθηκαν αυτοκρατορικά πορτρέτα και τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού. Φαίνεται πως όλοι οι Μεγάλοι Κομνηνοί, από τον Αλέξιο Α΄ ως τον Αλέξιο Γ΄, θέλησαν να δηλώσουν την παρουσία τους στο αφιερωμένο στον προστάτη άγιο τους καθίδρυμα. Τοιχογραφημένο ήταν επίσης και τμήμα των εξωτερικών επιφανειών του ναού. Οι τοιχογραφίες του 14ου αιώνα στο εσωτερικό του είναι σήμερα ασβεστωμένες και ίσως να διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Η σημασία της Μονής του Αγίου Ευγενίου και ο ρόλος της στην πνευματική ζωή της Τραπεζούντας καταδεικνύεται από δύο πολύτιμες μαρτυρίες: η πρώτη είναι ένα χειρόγραφο του 14ου αιώνα, που σήμερα βρίσκεται στη Μονή Σινά, το οποίο γνωρίζουμε ότι γράφτηκε στο μοναστήρι του Αγίου Ευγενίου από τον αυτοκρατορικό νοτάριο Γεώργιο Ρεφερενδάριο. Πρόκειται δηλαδή για μια, μεμονωμένη έστω, ένδειξη ότι στη μονή λειτουργούσε σκριπτόριο, δηλαδή εργαστήριο "παραγωγής βιβλίων" και αντιγραφής κωδίκων. Η δεύτερη πληροφορία αφορά στη λειτουργία σχολής αστρονομίας στη μονή, καθώς φαίνεται ότι ο Χιονιάδης, γιατρός από την Κωνσταντινούπολη που έζησε για ένα διάστημα στην Τραπεζούντα, παρέδιδε στο χώρο του μοναστηριού μαθήματα αστρονομίας, τα οποία παρακολουθούσαν και Αρμένιοι. Το στοιχείο αυτό αποτελεί τεκμήριο για το ρόλο της μονής στην παιδεία και στον πολιτισμό της Τραπεζούντας και έρχεται να προστεθεί σε μια σειρά μαρτυριών, σύμφωνα με τις οποίες η πόλη αποτέλεσε κέντρο καλλιέργειας της αστρονομίας και προώθησης των σχετικών ερευνών.