Αϊ-Κώστας. Οροσειρά Πόντου διακλάδωση Άεν Παύλου και Αυλίανας
Ένα από τα ψηλότερα και ομορφότερα βουνά του Πόντου είναι και η οροσειρά του Αϊ Κώστα, διακλάδωσις του Άεν Παύλου της Αυλίανας. Στους χάρτες σημειώνεται με το όνομα Παλαπάν-Ντάγ, ενώ στα μέρη εκείνα ήταν γνωστό με το όνομα Αϊ-Κώστας, ενώ ο Παλαπάνος ήταν ένα τμήμα του Αϊ-Κώστα μεταξύ Τσολόχ̆αινας και Χαβίανας. Το ύψος του ήταν περί τα 2.500 μέτρα.
Άρχιζε από τον τις δειράδες του Άεν-Παύλου από το ερειπωμένο χωριό Φακοπούλ’ και κατέληγε στην Τσολόχ̆αινα. Αϊ-Κώστας Οροσειρά Πόντου διακλάδωση Άεν Παύλου και Αυλίανας. Παντελή Η Μελανοφρύδη 1952. Στις βόρειες πλαγιές του βρίσκονταν τα χωριά Τσολόχ̆αινα, Χαβίανα και η Άδυσσα, στη νότια πλευρά συναντούμε τα χωριά Παλαγία, Σορόαινα, Τουρμουσ̆άντων και πιο πέρα τη Χ̆ειμερά και το Σπεντάμ. Πάνω στα απέραντα οροπέδια του βρίσκονταν τα μαγευτικά, ανθοστόλιστα και κατάφυτα παρχάρια (γιαϊλάδες), το Ρούσ̆κ (το οποίο ανήκε στα χωριά Ζερμούδα και Κορκοτά), η Χανακά (Χαβίανα), η Θόμπορα ή Λιθόμπορα (Βαρτάντων), το παρχάρι της Άδυσσσα, της Παλαγίας η Μαντρισ̆κέτα (Σαρπίσκια) και άλλα. Το απέραντο οροπέδιο του Αϊ-Κώστα ήταν καταπράσινο και σκεπασμένο με το συνηθισμένο βελονοειδές χορτάρι των υψιπέδων του Πόντου, το ζουγούδ ή ζυγούδ. Παγωμένα και άφθονα νερά υπήρχαν σε όλα τα παρχάρια. Λουλούδια όλων των ειδών, όλων των χρωμάτων με ποικιλία αρωμάτων έδιναν παραδεισιακή όψη σε όλες σε πολλές τοποθεσίες του βουνού. Κυριαρχούσαν τα κίτρινα βατράχια (καυκούτσας), τα ωραιότατα λουλούδια σε όλες τις αποχρώσεις του κυανού χρώματος, τα εύοσμα και λεπτεπίλεπτα μάραντα, τα πεντανόστιμα καλαμάνια, τα αμάραντα που είναι γνωστά ως Τη Παναϊας δάκρα̤. Αλλού υπήρχαν εκτάσεις σκεπασμένες με αγκαθωτά φυτά (αχάντα̤, παζούκα̤) εξ’ ού και η ονομασία τ’ Αχαντενή, τα Θομάρα̤ ή Θονάρα̤, τα Κογκορόσ̆α̤ κ.τ.λ. Οι πλαγιές του Αϊ-Κώστα ήταν σκεπασμένες με απέραντα δάση όπου κυριαρχούσαν η πεύκη (τεζία), η άγρια ελάτη (τεβόρα̤), η ελάτη (αλάτα̤), και μέσα σε εκείνη την οργιώδη φύση ήταν εγκαταστημένη μια αφάνταστη ποικιλία άλλων δέντρων μεταξύ των οποίων Βελανιδιές (πελίτα̤, δρύδα̤), Βόρατα (είδος δρυός), Φλέρα (φιλύρες), Σκλήθροι (Κλερθία), Άγρια Κυπαρίσσια (τσ̆ορτία), Σφένδαμοι (σπεντάμα̤), Λεύκες (λευκία), Ανίτσα̤, Φελεκόφτρα̤ς, Φτελέας κ.τ.λ. Άγρια οπωροφόρα δέντρα όπως Κερασίες (αγροκέρασα), Μηλιές (αγρόμηλα), Τσάνερα (αγροκοκκύμελα), Αχλαδιές (αχράδα̤), Αλευρίτσας κ.τ.λ. Όλες οι εκτάσεις ήταν σκεπασμένες με θάμνους με κυρίαρχη την άγρια λεπτοκαρυά (λεφτοκάρα̤), η άγρια τριανταφυλλιά (μασούρα), η τσουρανέα, τα μέσπιλα (νέσπιλα), τα φραγκοστάφυλα (ζεβύρα̤), τα κα̤σμα̤σα̤ούδας, τα κράνια, τα ζαντίτας (είδος αζαλέας; ) κ.τ.λ.
Στα δάση και τα οροπέδια του Αϊ-Κώστα εγκαταβιούσαν πολλά άγρια ζώα όπως Αρκούδες (συνήθως χορτοφάγες), λύκοι, αλεπούδες, ικτίδες (ζεπίρας), ακανθόχοιροι (ζεπίρας), ακανθόχοιροι (χ̆οιράχαντοι), ελάφια (τα οποία τα τελευταία χρόνια σπάνιζαν), δορκάδες (ζερκάδα̤), αίγαγροι (άγρια γίδια) καθώς και πολλά πουλιά όπως αηδόνια (πιλπίλα̤), χελιδόνια (χ̆ελιδόνα̤ ή χ̆ολιδόνα̤), κοράκια (κορόνας), καρακάξες (καζκάρας), ορτύκια (ορτά̤κα̤), πέρδικες, τσαλαπετεινοί, αετοί (αϊτόν, αϊτέντς, γάτζουρας), γύπες (γαρτάλα̤, όρνα̤), λευκοί αετοί (χ̆ορχ̆ότας, γαλάτας), γεράκια (τογάνα̤, ανεμογάμς, σ̆αϊνος), κίσσες, κούκοι (κούκουδας, κουδουχτεράς, κουχκουτάνος). Είναι άγνωστο γιατί το βουνό αυτό ονομάστηκε Αϊ-Κώστας. Στην κορυφή του δε απαντάται κανένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Κωνσταντίνο. Εύλογο το ερώτημα: Γιατί Αϊ-Κώστας κι όχι Άε-Κώστας; Αφού σε αντίστοιχες περιπτώσεις λέμε Άεν-Παύλον, Άεν-Πέτρον, Αέρτς, Άε-Δημήτρης, Άε-Βλάσον, Άε-Χαράλαμπον, Άε-Πνεύματον, Άε-Παντελεήμων κ.τ.λ. Το οροπέδιο του Άϊ-Κώστα στα χρόνια των Βυζαντινών Κομνηνών φαίνεται να ήταν πασίγνωστο κι εκεί διαδραματίστηκαν αξιόλογα γεγονότα. Πάνω του υπάρχουν πηγές με το όνομα: Τη Γαβρά το πεγάδ’ – Τη Ακρίτα το πεγάδ’, και σε ένα σημείο πάνω σε έναν πέτρινο όγκο (περίπου ενός κυβικού μέτρου) που καλείται Τ’ Ακρίτα το λιθάρ’, σύμφωνα με διηγήσεις των γεροντότερων την πέτρα αυτή την εκσφενδόνισε ο Ακρίτας κατά των εχθρών του. Πιθανή είναι η εκδοχή να χρησίμευε ως κάποιο ορόσημο. Ο Ακρίτας κυριαρχούσε στην περιοχή εκείνη. Έδρα του κατά την παράδοση ήταν η θέση όπου κτίστηκε αργότερα η Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου στα Κα̤λώρα̤) και πολλές οικογένειες Ακριτάντ’ δηλαδή Ακριτίδηδες υπήρχαν στα γύρω χωριά. Στο οροπέδιο του Αϊ-Κώστα υπάρχει ένα ομαλό μέρος το οποίο ονομάζεται «Το καμμένον τ’ αλών’». Πράγματι δεν δίνει την εικόνα αλωνιού αλλά είναι εντελώς γυμνό και μόνο στο κέντρο του φυτρώνουν άγρια φυτά. Η παράδοση λέει ότι εκεί μονομάχησαν δύο αδέλφια και σκοτώθηκαν κι οι δυό. Οι Θεός για να τιμωρήσει την άγρια αυτή αδελφοκτονία έριξε φωτιά από τον ουρανό και έκαψε το μέρος ενώ μόνο στο μέρος όπου χύθηκε το αίμα των δύο αδελφών φυτρώνουν τα θαμνώδη εκείνα φυτά. Πιθανή είναι βεβαίως αυτή η εκδοχή της αδελφοκτονίας, αλλά υπάρχει και μία ακόμη ότι το έδαφος αφορά σε σβησμένο κρατήρα ηφαιστείου. Το χειμώνα όλο το οροπέδιο σκεπάζεται από παχύ στρώμα χιονιού και πολύ συχνές είναι οι χιονοθύελλες και ως εκ τούτου διακόπτεται η συγκοινωνία. Στην πατρίδα μου την Άδυσσα (σημειώνει ο συγγραφέας) με φρίκη θυμόντουσαν το εξής παρακάτω περιστατικό που έλαβε χώρα προ εκατό περίπου ετών. Οι Αδυσσηνοί την εποχή εκείνη ταξίδευαν χάριν εύρεσης εργασίας στο Αλάταγουν του νομού Άγκυρας. Έφευγαν τον Απρίλιο και επέστρεφαν το Νοέμβριο, μια οδοιπορία περίπου 30 ημερών. Εκείνο το χρόνο μαζεύτηκαν περίπου 40-50 ξενιτεμένοι και ξεκίνησαν από το χωριό, για να περάσουν το χειμώνα κοντά στις οικογένειές τους. Έφτασαν ση Πιλπίλ τα χάνα̤ (ξενώνες) και δεν έμενε παρά να υπερβούν τον Αϊ-Κώστα για να φτάσουν στην Άδυσσα. Το βουνό ήταν χιονισμένο. Μπορούσαν να κατεβούν στην Άρδασα να κάνουν μια πορεία δύο ημερών και να φτάσουν με ασφάλεια στο χωριό. Ο καιρός όμως ήταν καλός και προτίμησαν το συντομότερο δρόμο. Κρίμα όμως που κανείς τους δεν θυμήθηκε την παροιμία: “Ασ’ σην Ζύγαναν και ζήσον”. Επικεφαλής ήταν ο εργολάβος Μωυσής με το ωραίο και γερό του άλογο. Οι άλλοι ήταν πεζοί. Ανέβηκαν ως το οροπέδιο, οπότε άρχισε η άγρια χιονοθύελλα. «Έρθεν αντάρα και χειμός, συναργαρίν χαλάζιν…». Όλοι σκορπίστηκαν μέσα στις χαράδρες και τους γκρεμούς. Η πάλη με τα μανιασμένα στοιχεία της φύσης ήταν άνιση. Οι πιο δυνατοί κατόρθωσαν να περάσουν το βουνό και να φτάσουν στις οικογένειες τους. Το άλλο πρωϊ οι χωριανοί βγήκαν να αναζητήσουν όσους δεν είχαν επιστρέψει και ξέθαψαν μέσα από τα χιόνια 12 ή 14 παγωμένους συγχωριανούς τους. Το καλοκαίρι το οροπέδιο χρησιμοποιείται για τη βοσκή χιλιάδων αιγοπροβάτων, βοδιών και αγελάδων. Το βούτυρο που παράγεται από τα ποίμνια είναι πεντανόστιμο και μοσχοβολά. Δε γνωρίζω γιατί η σατυρική διάθεση των πατριωτών μου (αναφέρει ο συγγραφέας) συνήθιζε μέσω της λαϊκής μούσας να επαναλαμβάνει το στίχο:
“Τ’ Αϊ-Κωστή το βούτουρον, οκά πέντε γορόσα̤,
να λύντ’ς αυτό ΄κ̆ι’ λύεται, ποί τρώγ’α̤ φαρμακούται”.
Τα πέντε γορόσα̤ ως αξία του βουτύρου ήταν υπερβολική και φυσικά τόσο ακριβό βούτυρο όποιος το έτρωγε φαρμακωνόταν !!!
Στο συνημμένο βίντεο ακούγονται τα κάτωθι δημώδη άσματα κατά σειρά:
1.Ατσ̆ααπάτ & Σέρα (Κώστας Σιαμίδης)
2. Διπάτ “Τ’ ομμάτ’α̤τς και τ’ οφρυδόπ’ α̤τς” (Χρύσανθος Θεοδωρίδης & Γεωργούλης Κουγιουμτζίδης)
3. Διπάτ “Το χαμέμηλον” Κώστας Σιαμίδης & Δέσποινα Καμπερίδου
4. Διπάτ “Ακρίτας όντες έλαμνεν” Νικόλαος Τιφτικίδης - Καταγραφή Μέλπως Μερλιέ
5. Στράτας καϊτές Χάραξεν η Ανατολή - Σταύρης Πετρίδης
"Αϊ Κώστας Οροσειρά Πόντου διακλάδωση Άεν Παύλου και Αυλίανας". Πηγή: Παντελής Η. Μελανοφρύδης. Ποντιακή Εστία τεύχος 25, Θεσσαλονίκη, Ιανουάριος 1952. Εκδότης Φίλων Κτενίδης.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
