Γύρω απ’ το ημερολόγιο και τους Αγίους στον Πόντο
Προλήψεις, Δοξασίες, Έθιμα Τραπεζούντος
Την 1η Σεπτεμβρίου άρχιζε το εκκλησιαστικό έτος (αρχή της Ινδίκτου). Οι γυναίκες απ’ την προηγούμενη νύχτα είχαν μεγάλα καρδιοχτύπια μην τύχει κι έρθει κανείς στο σπίτι τους πρωϊ – πρωϊ πρίν την έλευση του ιερέα. Ήταν αυστηρό έθιμο και πολύ καλά ριζωμένο στην μακροχρόνια πρόληψη, να μην μπεί κανείς στο σπίτι πριν ο ιερέας τελέσει τον αγιασμό. Έτσι, ειδοποιούσαν τον ιερέα να έρθει νωρίς το πρωϊ πολλές φορές ακόμα και πριν φέξει. Άλλοι για παν ενδεχόμενο, πολύ πρωϊ έμπαζαν στο σπίτι τους ένα μικρό αθώο παιδάκι (αγοράκι ή κοριτσάκι της γειτονιάς) και το γυρνούσαν μέσα σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού, κι έπειτα το έβγαζαν απ΄ το σπίτι. Με αυτό τον τρόπο ησύχαζαν από κάθε απρόοπτη επίσκεψη πριν την έλευση του ιερέα. Σε άλλες περιφέρειες, όπως λ.χ. στην Χαλδία, συνήθιζαν να κρεμούν ένα κλαδί από τσουρανέα (αγκαθωτό θάμνο) στην εξώπορτα, όπως έκαναν και την Πρωτομαγιά.
Στην Τρίπολη πάλι κάποιος οικείος του σπιτιού πήγαινε από βραδύς σε ένα άλλο γειτονικό φιλικό ή συγγενικό σπίτι μαζί με μία ιερή εικόνα και νωρίς το πρωϊ μαζί με την εικόνα ξαναγύριζε στο σπίτι κι’ ελευθέρωνε την είσοδο του σπιτιού.
Η λαϊκή αυτή συνήθεια τηρείται ως τις ημέρες μας σε πολλές επαρχίες της Ελλάδας όπου εγκαταστάθηκαν οι Έλληνες του Πόντου μετά την καταστροφή της Ανατολής και την γενοκτονία των Χριστιανών.
Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο στο ημερολόγιο και τους Αγίου του Πόντου
Τη 16η Σεπτεμβρίου, της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Ευφημίας. Οι μοδίστρες την τιμούσαν πολύ καθώς την είχαν προστάτιδα τους. Την ημέρα της μνήμης της αγίας, δεν έπιαναν βελόνα στο χέρι τους. Στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου στην Πόλη (Κωνσταντινούπολη), μετά την απόλυση της θείας λειτουργίας ο ιερεύς μοίραζε βελόνες στο εκκλησίασμα. Το Λείψανο της Αγίας βρίσκεται αδιάφθορο στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου Φαναρίου Κωνσταντινουπόλεως. Αποτμήματα του Ιερού Λειψάνου της Αγίας βρίσκονται στη Μονή Κύκκου Κύπρου και στη Λαύρα Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι Αγίας Πετρούπολης.
Τη 8η Νοεμβρίου, του Αγίου Αρχιστρατήγου Μιχαήλ. Για τον αρχάγγελο Μιχαήλ πίστευαν ότι ήταν ο άγγελος που έπαιρνε τις ψυχές των ανθρώπων. Την ημέρα αυτή οι μητέρες έφερναν τα παιδάκια τους στην εκκλησία κι’ ετύλιγαν στο λαιμό τους την άκρη απ’ το παραπέτασμα της Ωραίας Πύλης για να αποτρέψουν τον πονόλαιμο. Επίσης, κοινό έθιμο ήταν να στρωθεί το σπίτι με τα χειμωνιάτικα στρωσίδια, κιλίμια και χαλιά. Μερικές οικογένειες έστρωναν τα χειμωνιάτικα στις 26 Οκτωβρίου, του Αγίου Δημητρίου.
Τη 30η Νοεμβρίου, του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα του Πρωτόκλητου.
Απ’ την ημέρα αυτή –κατά την λαϊκή δοξασία- “άρχιζε το κρύο ν’ ανδρειεύει”, αλλού έλεγαν : “να ανδρειεύεται η νύχτα” παράγωγες λέξεις απ΄το όνομα του Αγίου Ανδρέα. Το ρητό που παρακολουθεί και ορίζει τις μετερεωλογικές εναλλαγές των ημερών αυτών, λέει επιγραμματικά :
“Αγιαντρέα φύσα, Αε-Βαρβάρα βρέξον, Αε-Σάββα χ̌όντσον, Αε-Νικόλα βοήθα ή άνοιξον”.
Αλλού το μετερεολογικό αυτό τετράστιχο απαντά ως τρίστιχο :
“Αε-Βαρβάρα φύσα, Αε-Σάββα χ̌όντσον, Αε- Νικόλα άνοιξον ή στοίβαξον”.
Στην Τραπεζούντα κάτω απ τον μεγάλο βράχο που στήριζε τα θεμέλια του μητροπολιτικού ναού του Αγίου Γρηγορίου, μέσα σε μια μικρή χτισμένη σπηλιά βρισκόταν το εκκλησάκι του αγίου Ανδρέα στα κράσπεδα της ακρογιαλιάς, συνδεδεμένο με θρύλους γύρω απ το ταξίδι του Αγίου Αποστόλου Ανδρέα στον Πόντο. Εκεί υπήρχε και αγίασμα.
Τη 4η Δεκεμβρίου, της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Βαρβάρας. Στην Αγία Βαρβάρα απέδιδαν διάφορες ιαματικές επιδράσεις, αλλά κυρίως ζητούσαν την προστασία της όταν πάθαιναν ευλογιά (βράσα). Πολύ συχνά ήταν τα τάματα και τα αφιερώματα στην Αγία, όπως, ασημένιο ομοίωμα παιδιού, ματιού (για όσους έπασχαν από οφθαλμία, χεριού ή ποδιού (για οποιαδήποτε πάθηση αυτών των μελών του σώματος. Στο προαναφερθέν τετράστιχο και τρίστιχο έχει και η Αγία Βαρβάρα τη σημαίνουσα παρουσία της.
Τη 6η Δεκεμβρίου, του Αγίου Νικολάου Αρχιεπισκόπου Μύρων της Λυκίας του θαυματουργού και μυροβλύτη. Όπως σε όλη την Ελλάδα, έτσι και στον Πόντο ο Άγιος Νικόλαος ήταν ο προστάτης των θαλασσινών (των ναυτικών) και όλων όσοι ταξιδεύουν στις θάλασσας, αλλά και των πτωχών επίσης. Γι’ αυτό ήταν πολύ συχνά τα αφιερώματα ομοιωμάτων καραβιών. Στο παραπάνω τετράστιχο ή τρίστιχο ο Άγιος Νικόλαος έχει τη θέση του που του καθόρισε η λαϊκή προγνωστική του καιρού.
Τη 10η Δεκεμβρίου, του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Μηνά. Ο Άγιος Μηνάς όπως και ο Άγιος Μεγαλομάρτυς φανούριος ήταν ο άγιος της τύχης. Με πόσα καρδιοχτύπια ζύγωναν στην εικόνα του διστακτικά και φοβητσιάρικα κοριτσόπουλα και με τρεμάμενα χέρια πίεζαν πάνω στο ξύλο ένα νόμισμα για να δουν αν θα κολλήσει ή όχι. Αν κολλούσε, γύριζαν χαρούμενα στο σπίτι, ενώ η ελπίδα μιας γρήγορης αποκατάστασης φούντωνε μέσα στα νεανικά τους στήθη. Αν όχι, σήμαινε πως ο καλός τους θα αργούσε να φανεί, κι έτσι οι επισκέψεις στον άγιο επαναλαμβάνονταν έως ότου ο Άγιος Μηνάς έκανα το θάμα (θαύμα) του. Αλλού πίστευαν ότι ανάβοντας κερί μπροστά στην εικόνα του, πως θα τους δείξει στο όνειρο τους τον τρόπο με τον οποίο θα έβρισκαν κάποιο χαμένο αντικείμενο (Αρχείον Πόντου τόμος Γ’ σελ 195).
Τη 12η Δεκεμβρίου, του Αγίου Σπυρίδωνος του θαυματουργού. Κοινή δοξασία στον Πόντο είναι ότι στις 12 Δεκεμβρίου εκάστου έτους, κατά την ημέρα μνήμης του αγίου, η ημέρα μεγαλώνει κατά ένα σπυρί (σπυρίν σπυρίν τραννείναι τα ημέρας). Στην Τρίπολη έλεγαν το χαρακτηριστικό τρίστιχο :
“Ως τα καλαντόφωτα ο διά̤βολον πα νιώθ’ ατο πως μεγαλών’ η μέρα”.
Τη 15η Δεκεμβρίου, του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Ελευθερίου. Ο Άγιος Ελευθέριος θεωρείται βοηθός και προστάτης των εγκύων γυναικών. Τους δίνει «καλή λευτεριά». Πολλές γυναίκες επικαλούνται τη βοήθεια του και ακουμπούν το εικονισματάκι του αγίου πάνω τους. Η αντίληψη αυτή αναφέρεται και σ’ ένα προσόμοιο στιχηρό της εορτής. «Τῶν ἐπιτόκων γυναίων Πάτερ κηδόμενος, ἐλευθερίαν δίδως, τῷ Ναῷ σου φοιτώσαις....», δηλαδή, Φροντίζεις Πάτερ τις έγκυες γυναίκες που καταφεύγουν στο ναό σου δίνοντας του ελευθερία. Ζητούσαν λοιπόν την καλή απελευθέρωση με τον τοκετό και του αφιέρωναν προπάντων ομοιώματα φασκιωμένου βρέφους (κοντάκια). Σε μερικές περιφέρειες του Πόντου όταν οι γυναίκες έμπαιναν στο θάλαμο της εγκύου την άγγιζαν λέγοντας : “Ας σον Αλεφτέρ’ έρχουμαι” δίνοντας θάρρος με αυτόν τον τρόπο στην έγκυο. Επίσης ταξίματα έδιναν στον Άγιο και όσοι είχαν φυλακισμένους και ζητούσαν την λευτεριά (αποφυλάκιση) τους.
Τη 2α Φεβρουαρίου, της Υπαπαντής του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.
Την ημέρα αυτή έλεγαν το χαρακτηριστικό δίστιχο με τουρκική ομοιοκαταληξία :
“Υπαπαντή – Υπαπαντή, Γιορνταλάρ καπαντή” που σημαίνει : ήρθε η Υπαπαντή κι οι εορτές έκλεισαν. Έτσι αισθάνονταν ένα ξαλάφρωμα απ’ τη συρροή των εορτών που πέρασαν.
Τη 9η Μαρτίου, των Αγίων 40 Μαρτύρων. Τη ημέρα αυτή έλεγαν : “ για σαράντα λάχανα, για σαράντα φάβατα”. Η σημασία του δίστιχου αυτού είναι η εξής : Αν ο καιρός το επέτρεπε, σαράντα ειδών λάχανα θα μαζεύονταν από τους κήπους κι’ από τα περιβόλια, αν όμως ο καιρός δεν το επέτρεπε τότε αναγκαστικά θα μαγείρευαν σαράντα φάβατα (κουκιά) απ’ τα ξερά και φυλαγμένα στο σπίτι, ή σαράντα λουκουμάδες.
Τη 23η Απριλίου, του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του Τροπαιοφόρου.
Ο άγιος Γεώργιος ήταν προστάτης των παλληκαριών που είχαν την εικόνα του μέσα σε ασημένιο εγκόλπιο κρεμασμένο από ασημένια αλυσίδα στο αριστερό πλευρό τους ως συμπλήρωμα της ενδυμασίας τους. Όλοι εφοβούντο (ευλαβούντο) τον Αη-Γιώργη και την ημέρα της εορτής του είχαν αργία ακόμα και εκείνοι οι μουσουλμάνοι. Ιδίως οι γυναίκες τον σέβονταν πολύ και θα πήγαιναν οπωσδήποτε στην εκκλησία να ανάψουν το κερί τους. Από την παραμονή ακόμα, κάποιοι απείχαν από κάθε εργασία. Ενώ την ημέρα της εορτής του Αγίου ούτε έκοβαν ψωμί, ούτε μαγείρευαν, προπάντων δεν στα παλιότερα χρόνια δεν έκαναν μια απολύτως εργασία, ούτε εξωτερική ούτε οικιακή. Όλοι φοβόντουσαν την τιμωρία του Αγίου, ιδίως οι έγκυες γυναίκες που πίστευαν ότι η παραμικρή ασέβεια στη μνήμη του θα είχε ως αποτέλεσμα την παραμόρφωση του νεογέννητου π.χ. χωλότητα – στραβισμό – αναπηρία κτλ. Στους κύκλους των γυναικών υπήρχαν δεκάδες τέτοιες διηγήσεις οι οποίες οφείλονταν δήθεν στη μήνι του αγίου για διαπραχθείσα ασέβεια στο πρόσωπο του. Φεύ !!!
Τη 24 Ιουνίου, του Αγίου Ιωάννου της Κλήδονος. Την ημέρα αυτή που γιορτάζεται ανά το πανελλήνιο με τις φωτιές του Αη Γιάννη, στον Πόντο την έλεγαν τ’ Αελουτρουπί (Αελίου – Ηλίου τροπαί). Μόλις το πρώτο σκοτάδι αγκάλιαζε τη γη και οι σκιές χιμούσαν μεσ’ στα στενά σοκάκια των συνοικιών, διάφορες ομάδες έπιαναν τα περάσματα κι όποιον έπιαναν, τον άρπαζαν και τον πήγαιναν τρεχάλα στην ακρογιαλιά όπου με δύο τρείς ταλαντεύσεις τον έριχναν στη θάλασσα ντυμένο όπως ήταν. Το θύμα μπορούσε να αποφύγει την εθιμική αυτή ταλαιπωρία αν υποσχόταν κάποιο καλό κέρασμα. Επίσης άναβαν φωτιές στις γειτονιές και πηδούσαν από πάνω μικροί και μεγάλοι. Την ημέρα αυτή στην Ελλάδα γινόταν ο γνωστός κλήδονας με τα σχετικά δίστιχα, κοτσάκια λεγόμενα.
Στην αμμουδιά ήταν αναμμένες στη σειρά οι φωτιές κι έδιναν μια υποβλητική χάρη στο νυχτερινό τοπίο. Το έθιμο ήταν συμβολικό και συμβόλιζε την έναρξη των θαλασσινών λουτρών.
Σε εποχή ανομβρίας, από πολύ παλιά η ανθρωπότητα κατέφευγε σε διάφορες μεθόδους και μέσα προκειμένου να προκαλέσει βροχή. Οι προσευχές και οι λιτανείες ήταν τα πιο άμεσα και πρώτιστα μέσα. Στον Πόντο εκτός απ’ τα ανωτέρω επικρατούσε η παράξενη συνήθεια (δοξασία) ότι μπορούσαν να προκαλέσουν βροχή καίγοντας ένα ζωντανό φίδι στη φωτιά. Νόμιζαν ότι ο αχνός απ΄το καιόμενο φίδι συμπύκνωνε τα νέφη και προκαλούσε βροχή. Είδαμε πολλές φορές να εφαρμόζεται η παράξενη αυτή συνήθεια και να έχει (κατά παράδοξη σύμπτωση) θετικά αποτελέσματα, παρότι φαινομενικά φαίνεται να επινοήθηκε για την εκμετάλλευση των απλοϊκών ανθρώπων.
Εκείνο όμως που μας ενδιαφέρει είναι το παρακάτω αναγραφόμενο έθιμο που ήταν ευρύτατα διαδεδομένο στον Πόντο : ”Η περιφορά της κουσκουτέρας” κατά την εποχή της ανομβρίας. Η κουσκουτέρα ήταν μια μεγάλη σκούπα από τσουχαβέλ (είδος αγκαθωτού θάμνου ) με χέρια, ντυμένη μακρύ μάλλινο μαύρο χιτώνα (τσόχα) με κόκκινη ζώνη γύρω απ’ τη μέση. Το ανδρείκελο αυτό το κρατούσαν απ τα χέρια δύο παιδιά ή έφηβοι και το περιέφεραν στα σπίτια του χωριού ψάλλοντας έξω στην εξώπορτα το άσμα σε τούρκικη γλώσσα :
“Λαϊστέρα κουσκουτέρα αλλαχτάν γιαγμούρ ιστέρα, βέρ αλλάχ βέρ αλλάχ ζεγκινούν παχτσιασινέ φουκαρενούν ταρλασινά” που σημαίνει :
Κουνιχτέρα (κουνίστρα) κουσκουτέρα απ΄τον Θεό βροχή ζητεί, δώσε Θεέ δώσε Θεέ στου πλούσιο τον κήπο, στου φτωχού το χωράφι”.
Κάθε οικοδέσποινα έχυνε πάνω στην κουσκουτέρα αρκετό νερό και έδινε κάποιο φιλοδώρημα στα παιδιά. Εάν χάρις σ’ αυτό πετύχαιναν τυχόν τη βροχή, οι κάτοικοι του χωριού ή της περιοχής το έριχναν στο γλέντι.
Πηγή : Ποντιακά φύλλα - Τεύχος 22ον - Αθήναι - Συντάκτης : Δ.Κ. Παπαδόπουλος (Σταυριώτης)
