Από τη ζωή της Άννας Κομνηνής - Ιδιαίτερη αναφορά στο Ωραιόκαστρον ή Κάστρεν Γουδουλάς

Από την μεγάλη βασιλική οικογένεια των Κομνηνών της Τραπεζούντας η οποία συνέδεσε περισσότερο το όνομά της με τον τόπο και ιδιαίτερα με τα ενδότερα του Πόντου είναι η Άννα Κομνηνή η θυγατέρα του Δαβίδ Κομνηνού του τελευταίου αυτοκράτορα της Τραπεζούντας. Έχουν γραφτεί πολλά απ’ τους ιστορικούς για τη Άννα Κομνηνή αλλά εδώ θα επιχειρήσουμε να αναφέρουμε αρκετά στοιχεία που διασώθηκαν απ’ την λαϊκή μας παράδοση. Η παρούσα σκιαγράφηση αφορά σε σημεία της άγνωστης δράσης της βασιλόπαιδος Άννης μετά την παράδοση της μεγίστης πόλεως της Τραπεζούντος στους τούρκους στις 15 Αυγούστου 1461. Μια παράδοση αναφέρει για την Άννα Κομνηνή ότι παρέμεινε στην Τραπεζούντα όπου βίαια προσήχθη στο χαρέμι του σουλτάνου κι αργότερα περιφρονημένη πλέον την έδωσαν σε γάμο στον Σαγανό πασά και “χάθηκε” στον ισλαμισμό. Άλλη παράδοση αναφέρει ότι μετά την έξοδο της απ’ το χαρέμι δόθηκε σε κάποιον χότζα για να την εξισλαμίσει. Επειδή όμως εκείνη αρνήθηκε σθεναρά την έδιωξε και την καταδίωξε σκληρά.
Τότε η Άννα κατέφυγε στο οχυρό χωρίον Τσαγγαρή σε τρίωρη απόσταση απ’ την Τραπεζούντα κι’ από κεί στο χωρίον Χαψίν σε εξάωρη απόσταση απ’ την Τραπεζούντα όπου έχτισε χωριό που το ονόμασε Κορήαννα (κόρη – Άννα). Αλλά κι εκεί, επειδή κάποιοι κάτοικοι ασπάστηκαν τον ισλαμισμό κι έγιναν επικίνδυνοι, αναγκάστηκε να καταφύγει στα χωριά της Μούζαινας που ήταν πλέον δυσπρόσιτα λόγω των φυσικών φαραγγιών.

Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο για την βασιλόπαιδα Άννα Κομνηνή

Ο Γεώργιος Τραπεζούντιος γεννήθηκε στο Χάνδακα της Κρήτης στις 3 Απριλίου 1395. Η επωνυμία «Τραπεζούντιος» έχει σχέση με το γεγονός ότι ο προ-προπάππος του είχε μεταναστεύσει στην Κρήτη από την Τραπεζούντα. Ο ίδιος ο Γεώργιος, πάντως, από τα πρωιμότερα έως το τελευταίο γραπτό του κείμενο, υπέγραφε ως “Georgius Trapesundius Cretensis”, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις με το όνομα “Georgius Trapesunda”. Στην Κρήτη ο Τραπεζούντιος πρέπει να απέκτησε καλές γνώσεις γραμματικής και ρητορικής, καθώς και κάποια κατάρτιση στη φιλοσοφία.

Ο Τραπεζούντιος πήγε στην Ιταλία ύστερα από πρόσκληση του Βενετού πατρικίου και ουμανιστή Francesco Barbaro, πιθανότατα τον Απρίλιο του 1416, όπου επιδόθηκε στη μελέτη της λατινικής γλώσσας. Μέσα σε λίγα χρόνια –όπως ο ίδιος ισχυριζόταν– γνώριζε άπταιστα λατινικά. Έτσι, στις αρχές του 1420, στη Βιτσέντσα αντικατέστησε τον απερχόμενο Francesco Filelfo στη διδασκαλία των λατινικών.

Στις αρχές του 1426, ο Τραπεζούντιος ασπάσθηκε το ρωμαιοκαθολικισμό∙ ένα χρόνο αργότερα εξέδωσε μία παρότρυνση στα λατινικά για βοήθεια στην εμπόλεμη Κωνσταντινούπολη. Στα τέλη του ίδιου χρόνου, για άγνωστο σ’ εμάς λόγο, εκδιώχθηκε από τη Βιτσέντσα. Έτσι, επέστρεψε στη Βενετία, όπου άνοιξε ιδιωτικό σχολείο. Εκεί δίδαξε κι ελληνικά, αν και το βασικό αντικείμενο διδασκαλίας του ήταν τα λατινικά. Ανάμεσα στους –κατόπιν διάσημους– μαθητές του Κρήτα φιλοσόφου ήταν ο Pietro Barbo, μετέπειτα πάπας Παύλος Β΄. Ο Τραπεζούντιος, όμως, δεν ήταν ικανοποιημένος, κατά κύριο λόγο επειδή το επάγγελμα αυτό δεν του απέφερε επαρκείς οικονομικούς πόρους.

 Ονομαστές οικογένειες της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.

Πολλές επιφανείς βυζαντινές οικογένειες συνδέονταν με τον Πόντο με σχέσεις καταγωγής ή άλλου είδους, όπως οι Κρηνίτες, οι Λακαπηνοί, οι Μαλεΐνοι, οι Φωκάδες, οι Δούκες, οι Κουρκούες, οι Κεκαυμένοι και οι Κομνηνοί. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε σύντομα κάποιες από τις οικογένειες που ήταν ιδιαίτερα συνδεδεμένες με την πόλη ή με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές ποντιακές οικογένειες συνδέονταν με σχέσεις καταγωγής ή συγγένειας με μεγάλους γεωργιανούς ή λαζικούς οίκους.

Οι Γαβράδες
Η οικογένεια των Γαβράδων κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή του Πόντου κατά τον 11ο και 12ο αιώνα και συνδέθηκε με τις κινήσεις αυτονόμησης της περιοχής από τη βυζαντινή εξουσία. Πολλοί Γαβράδες διακρίθηκαν στη βυζαντινή κοινωνία και στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, κάποιοι προσχώρησαν στους Σελτζούκους, ενώ ένα παρακλάδι της οικογένειας, γνωστοί ως "Khovra", χρημάτισαν ηγεμόνες της Κριμαίας. Θρυλική υπήρξε η δράση κάποιων μελών, ενώ ο Θεόδωρος Α΄ Γαβράς αγιοποιήθηκε από την τοπική Εκκλησία. Στη μνήμη του οικοδομήθηκε ναός και σώζεται μια ακολουθία και μια αφήγηση του μαρτυρίου του.

Οι Ξιφιλίνοι

Η οικογένεια των Ξιφιλίνων καταγόταν από την Τραπεζούντα και άκμασε τον 11ο και 12ο αιώνα. Πολλά μέλη της διετέλεσαν διοικητικοί αξιωματούχοι κυρίως στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη, ενώ άλλοι υπηρέτησαν την Εκκλησία. Από την οικογένεια προήλθαν δύο πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, ο Ιωάννης Η΄ και ο Γεώργιος Β΄ (1191-1198) Ξιφιλίνοι. Ο Ιωάννης Η΄ Ξιφιλίνος και ο ανιψιός του Ιωάννης Ξιφιλίνος ο Νέος ανήκαν στους κύκλους των διανοουμένων της εποχής και άφησαν συγγραφικό έργο.

Στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας έδρασαν μεγάλες οικογένειες, όπως οι Δωρανίτες, οι Καβαζίτες, οι Μειζομάτες, οι Καμαχηνοί, οι Τζανιχίτες, οι Αμυτζανταράντες, οι Ακριβι(τ)ζιώτες και οι Σαμψών, Καβαζίτες, . Πρόκειται γενικά για πλούσιους γαιοκτήμονες, που αρχικά συντέλεσαν στην εδραίωση των Μεγάλων Κομνηνών στην Τραπεζούντα και στη συνέχεια παρείχαν έμψυχο δυναμικό και υλική υποστήριξη στην αυτοκρατορία. Οι οικογένειες αυτές διέθεταν κτήματα και δρούσαν στο θέμα Χαλδίας, στη ραχοκοκαλιά της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών.

Η θέση τους τους επέτρεπε να ελέγχουν τα μονοπάτια προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας και τους δρόμους που συνέδεαν τη Γεωργία με τα τουρκικά εδάφη.
Παράλληλα με τις ποντιακής καταγωγής οικογένειες έδρασε και η οικογένεια των Σχολαρίων, οι οποίοι κατάγονταν, σύμφωνα με μία άποψη, από την Πόλη. Μέλη της κατείχαν θέσεις υψηλές στο παλάτι των Μεγάλων Κομνηνών, ενώ ο χώρος επιρροής τους εντοπίζεται στην παράλια ζώνη της αυτοκρατορίας.
Οι μεγάλες οικογένειες της Τραπεζούντας αποτέλεσαν πυρήνες οργάνωσης στασιαστικών κινημάτων. Οι μεταξύ τους αντιθέσεις οδήγησαν συχνά σε πολιτική κρίση στους κόλπους της αυτοκρατορίας και σε αποδυναμωτικούς εμφύλιους πολέμους. Η δυναστική έριδα των μέσων του 14ου αιώνα οδήγησε σε μεγαλύτερη ένταση τις σχέσεις των αντιτιθέμενων παρατάξεων. Η βασιλεία του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού σήμανε την αποκατάσταση της ηρεμίας, με την επικράτηση των Σχολαρίων και τον επακόλουθο φιλικότερο προς το Βυζάντιο προσανατολισμό του κράτους.

Αμυτζαντάριοι

Αντικείμενο έρευνας πολλών μελετητών αποτέλεσε η παρουσία των Αμυτζαντάριων στο πολιτικό προσκήνιο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας το 14ο αιώνα. Οι Α. Σαββίδης και Θ. Γεωργιάδης καθώς και οι συντάκτες του Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit υποστήριξαν ότι οι Αμυτζαντάριοι αποτελούσαν έναν από τους κυριότερους τραπεζουντιακούς αριστοκρατικούς οίκους που πρωταγωνίστησαν την περίοδο εκείνη. Διαφορετική άποψη εξέφρασε ο A. Bryer, ο οποίος δεν τους θεωρεί μέλη οικογένειας, παρά υποστηρίζει ότι ο όρος «Αμυτζανταράντες» χαρακτηρίζει άτομα ή οικογένειες με κοινή ενδεχομένως καταγωγή ή, πιθανότερο, ένα κράμα κατοίκων του ανατολικού Πόντου με γεωργιανές, αρμενικές, λαζικές, ελληνικές και, πιθανόν, και τουρκικές καταβολές.
Όσον αφορά την προέλευση του ονόματος της «οικογένειας» ή της «κοινωνικής ομάδας», αυτό σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα με το στρατιωτικό αξίωμα του αμυρτζανταρίου, το οποίο υποδηλώνει το αντίστοιχο αξίωμα του πρωτοσπαθάριου, προερχόμενο από το τούρκικο emır cadar. Ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Ιωάννης-Ιωσήφ Λαζαρόπουλος τους αναφέρει ως «Αμιτζανταράντας» ενώ ως αξιωματούχος μνημονεύεται ο αμυ(ρ)τζαντάριος στον κατάλογο του Ψευδο-Κωδινού. Τραπεζούντιοι αξιωματούχοι, κάτοχοι του τίτλου αυτού, αναφέρονται ωστόσο και σε άλλες πηγές. Για παράδειγμα, ο χρονικογράφος της αυτοκρατορίας των Μεγαλοκομνηνών Μιχαήλ Πανάρετος αναφέρει τον Μιχαήλ Μειζομάτη, αμυ(ρ)τζαντάριο κατά το 1344.

Ο Αλέξιος Α' Μέγας Κομνηνός (1182-1222) υπήρξε ο ιδρυτής της Αυτοκράτοριας της Τραπεζούντας από το 1204 ως το 1222.

Ήταν ο μεγαλύτερος γιος του βυζαντινού αξιωματούχου Μανουήλ Κομνηνού και της Ρουσουδάν , κόρης του βασιλιά της Γεωργίας Γεώργιου Γ' .

Ήταν εγγονός του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α' Κομνηνού , ο οποίος μετά από στάση, καθαιρέθηκε και εκτελέστηκε το 1185.

Ο Μανουήλ τυφλώθηκε κατά την διάρκεια της στάσης και πιθανόν να πέθανε, πάντως το σίγουρο είναι ότι δεν μνημονεύεται σε καμία ιστορική πηγή στο εξής.

Είχε δυο γιους, τους «καίσαρες» Αλέξιο και Δαυίδ . Η μητέρα του Ρουσουδάν κατέφυγε ή στην Γεωργία ή στις νότιες ακτές του Εύξεινου Πόντου .
Τον τελευταίο μήνα πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης του 1204, ο Αλέξιος κατέλαβε την Τραπεζούντα με την βοήθεια γεωργιανών στρατευμάτων που του παρείχε η θεία του, βασίλισσα Θαμάρ της Γεωργίας.
Ο νέος άρχοντας ήταν τότε μόλις είκοσι δύο ετών. Οι Κομνηνοί ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στην περιοχή του Εύξεινου Πόντου, όπου κατάγονταν κιόλας από εκεί (συγκεκριμένα από την Παφλαγονία ).

Το 1182 ο παππούς του Ανδρόνικος είχε το προσωπικό του κάστρο στο Οιναίον, μεταξύ Τραπεζούντας και Σινώπης . Και οι τρεις αυτές πόλεις, υπάχθηκαν εξαρχής στο νεοσύστατο κράτος του Αλέξιου.

Εν τω μεταξύ ο αδελφός του Δαυίδ, με την βοήθεια Γεωργιανών και εντόπιων μισθοφόρων, κατέκτησε όλες τις περιοχές στα νότια παράλια του Εύξεινου Πόντου, προελαύνοντας δυτικά προς την Παφλαγονία και την Κασταμονή , την ιδιαίτερη γενέτειρα των Κομνηνών. Ο Δαυίδ κατέλαβε και την Ηράκλεια του Πόντου , πλησιάζοντας την ίδια την Κωνσταντινούπολη.

Ο Αλέξιος έλαβε τον τίτλο του «Αυτοκράτορα των Ρωμαίων» και πιθανόν και του «Μέγα Κομνηνού». Η δυναστεία αυτή επιβίωσε για 257 έτη, η μακροβιότερη (όπως έγραψε ο Βησσαρίων ) της βυζαντινής ιστορίας. Η Αυτοκρατορία αυτή εκτεινόταν δυτικά, από την Ηράκλεια, ως ανατολικά την Σωτηριούπολη και την Γεωργία. Επίσης κατείχε και τμήμα της Κριμαϊκής χερσονήσου (Περάτειας). Η απώλεια της Σινώπης το 1214, απομόνωσε την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας από αυτήν της Νίκαιας . Η εξωτερική πολιτική της Τραπεζούντας σε γενικές γραμμές επικεντρώνονταν στις σχέσεις με την γειτονική Γεωργία, το Σουλτανάτο του Ικονίου , τις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις (ιδιαίτερα την Γένοβα) και τα εμιράτα του Ερζερούμ και Ερζιτζάν.