Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου της επονομαζόμενης του Βαζελώνα
Ο χριστιανισμός και ο μοναχισμός έχουν μακρά ιστορία στον Πόντο. Στις δύσβατες και απόκρημνες περιοχές του, και κυρίως στον ευρύτερο χώρο της Τραπεζούντας, οργανώθηκαν από νωρίς μοναχικές κοινότητες.
Ο Ιωάννης Ευγενικός στην έκφραση της Τραπεζούντας, στην εγκωμιαστική περιγραφή της πόλης, σχολιάζει τις ιδανικές προϋποθέσεις που παρέχει για την καλλιέργεια του μοναχισμού "ότι και τοις εν τω βίω πάσαν τε αφθονίαν των αναγκαίων επιχορηγεί και μέντοι και ζην κατά μοναχούς τω πλέονι παρέχεται τω ερημικώ και ηρέμω των προαστείων". Σπουδαία αυτοτελή μοναστικά ιδρύματα με θαυμαστή θρησκευτική ζωή οργανώθηκαν τελικά στον Πόντο. Οι μοναστικές αυτές κοινότητες πραγματοποίησαν πολυσχιδές και πολυσήμαντο έργο, φιλανθρωπικό και πολιτιστικό. Εμπνευσμένος από το παράδειγμα της πατρίδας του, ο τραπεζουντιακής καταγωγής όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης ίδρυσε το πρώτο αγιορείτικο μοναστήρι, τη Μονή Μεγίστης Λαύρας, ενώ η Μονή Διονυσίου, μία άλλη αγιορείτικη μονή, ιδρύθηκε χάρη στη γενναιόδωρη χορηγία του Αλεξίου Γ΄ Μεγάλου Κομνηνού. Άγνωστος παραμένει ο ακριβής συνολικός αριθμός των μοναστηριών της Τραπεζούντας και της περιοχής της. Ανάμεσα σε αυτά εξέχουσα θέση κατέχει η Μονή Θεοσκεπάστου, μοναστήρι στενά συνδεδεμένο και με το αυτοκρατορικό περιβάλλον. Αναμφισβήτητα όμως η μεγάλη φήμη του ποντιακού μοναχισμού, η οποία ξεπέρασε τα όρια της Τραπεζούντας, του Πόντου και της Μικράς Ασίας, εδραιώθηκε στην ύπαρξη και λειτουργία τριών μοναστηριών: του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνος, του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα και κυρίως της Μονής Σουμελά. 
Η Μονή Βαζελώνος ή Ζαβουλών βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Τραπεζούντας, σε λόφο απέναντι από το όρος Ζαβουλών, και είναι αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Σύμφωνα με την παράδοση ιδρύθηκε τον 3ο αιώνα, καταστράφηκε από τους Πέρσες τον 5ο ή 6ο αιώνα και επανιδρύθηκε από το στρατηγό του Ιουστινιανού Βελισάριο κατά τον 6ο αιώνα. Τα πρώτα ιστορικά δεδομένα για τη μονή ανάγονται στο 13ο αιώνα, στα χρόνια των Μεγάλων Κομνηνών, που υπήρξαν δωρητές της. Το αρχείο των εγγράφων της μονής αποτελεί σημαντική ιστορική πηγή για την τοπογραφία της περιοχής, την οικονομική ζωή και τις κοινωνικές σχέσεις, καθώς σε αυτό σώζονται μεταξύ άλλων πλήθος ιδιωτικών εγγράφων, όπως διαθήκες και άλλα συμφωνητικά. Στα έγγραφα αυτά συχνά εμφανίζεται ως ρυθμιστής των διαφορών μεταξύ ιδιοκτητών γης ή ως διαμεσολαβητής προς τους πολιτικούς άρχοντες ο ηγούμενος της Μονής Βαζελώνος, στοιχείο που αναδεικνύει τον εξέχοντα κοινωνικό ρόλο και την αίγλη της μονής. Η ανακαίνιση του οικοδομικού συγκροτήματος της μονής το 19ο αιώνα αλλοίωσε κατά πολύ τη διαμόρφωση των βυζαντινών κτισμάτων. Μόνη εξαίρεση αποτελεί ίσως ο μικρός καμαροσκεπής ναός του προφήτη Ηλία. Η Μονή του Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα, χτισμένη πάνω σε τεράστιο βράχο, ιδρύθηκε το 752, εγκαταλείφθηκε γύρω στο 1203 και επανιδρύθηκε το 14ο αιώνα, και συγκεκριμένα το 1393. Γνώρισε εποχές μεγάλης δόξας, ακόμα και κατά την οθωμανική κατάκτηση. Χαρακτηριστική της ευημερίας και της ακτινοβολίας της είναι η περίφημη βιβλιοθήκη που διέθετε, μεγάλο μέρος της οποίας καταστράφηκε το 1903.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
