Κοτσαγκέλ'. Ο τελευταίος χορός της εθιμοτυπίας του Ποντιακού γάμου.

Written by Πολατίδης Βασίλειος. Posted in Χοροί

Το Κοτσαγκέλ' χορεύεται απο άνδρες και γυναίκες και συνοδεύεται απο τραγούδι. Χορεύεται κατά τα ξημερώματα και σηματοδοτεί την τελευτή του γάμου. O ρυθμός του είναι δίσημος. Παρομοιάζεται με το χορό Γέρανο, των αρχαίων Ελλήνων. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο χορός αυτός αποδίδεται στον Θησέα, ο οποίος αφού σκότωσε τον Μινώταυρο, με τη βοήθεια της Αριάδνης, φεύγοντας απ' την Κνωσό σταμάτησε στη Δήλο.

Εκεί αφού έστησε ένα ομοίωμα της Αφροδίτης που του είχε δώσει η Αριάδνη, χόρεψε με τους νέους και τις νέες που έσωσε απ' τον Μινώταυρο ένα χορό, γύρω απο τον Κερασφόρο βωμό. Ο χορός αυτός περιελάμβανε κυματισμούς, αναδιπλώσεις, αναπτύξεις, στροφές ελικοειδείς και μπορούσε να θεωρηθεί σαν μία αναπαράσταση των κινήσεων του Θησέα στον λαβύρινθο της Κνωσού. Ο Πλούταρχος αναφέρει ακόμη ότι επι των ημερών του οι κάτοικοι της Δήλου εξακολουθούσαν να χορεύουν τον Γέρανο. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος λέει για τον χορό, ότι ίσως πήρε το όνομά του από τους σχηματισμούς των χορευτών που έμοιαζαν με τους σχηματισμούς των γερανών (πουλιών) όταν αντιμετωπίζουν μία ξαφνική καταιγίδα. "Η χαρά ετελείωσε πουλόπα κελαηδήστε, ανατολή εχάραξεν 'ς σ' οσπίτια̤ σουν' γυρίστεν". Κοτσαγκέλ' - Γαμήλιος χορός των Ελλήνων του Πόντου

Ξένε μ' ξενιτεμένε μ' κι ανεγνώριμε μ',
που πορπατείς 'ς σα ξένα 'ς σ' ανεγνώριμα.

Εγώ σ' αυτόν τον κόσμο υπαντρεύτηκα,
και πήρα φραγκοπούλα που 'ταν μάγισσα.

Μαγεύ' και τα καράβια̤ και τη θάλασσαν,
μαγεύ' κι εμέν' τον ξένον τον ολόξενον,
που πορπατώ ΄ς σα ξένα, σ' ανεγνώριμα.

Ο στίχος είναι δεκασύλλαβος. Το πρώτο επτασύλλαβο ημίστιχο έχει ιαμβικό μέτρο ενώ το δεύτερο ημίστιχο έχει τροχαϊκό μέτρο. Κατά την εκτέλεση του τραγουδιού, το πεντασύλλαβο ημίστιχο αποδίδεται με την επανάληψη των τριών πρώτων συλλαβών του, π.χ.: ...« κι' ανεγνώ....κι ανεγνώριμε». Το Κοτσαγκέλ' απαντάται κατά περιοχές στον Πόντο, με παραλλαγμένο στίχο ή με μελωδία. Ένα παράδειγμα αυτών των παραλλαγών αποτελεί ο δυτικός Πόντος με το ποιητικό κείμενο να αναφέρει την άφιξη ενός καραβιού απο την Κρήτη: "Ένα καράβι κρητικό ούτε τρανό, ούτε μικρό" Ακούστε το δημώδες αυτό άσμα: 'Ενα καράβι κρητικό - Κοτσαγκέλ, Δημώδες άσμα και χορός του Πόντου. Άλλο παράδειγμα αποτελεί η περιφέρεια του Ατά Παζάρ' όπου κι εδώ με την επωδό «Έ γιαμόλα Τιραμόλα, ήρθαν τα καράβια όλα» το ποιητικό κείμενο περιστρέφεται ως είθισται γύρω απο το γάμο. 'Εγια μόλα έγια λέσα - Έγια μόλα τιραμόλα - Κοτσαγκέλ, Γαμήλιος χορός και άσμα

Περισσότερες πληροφορίες για το χορό Κοτζαγγέλιν ή Κοτσαγγέλ' ή Κοτσαγκέλι αντλούμε από την Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Χορού όπου αναλυτικά περιγράφονται:
1. Ανώνυμος 1859 Κερασούντα Πόντου: Μετά το τέλος του στολίσματος πρώτον μεν οι γονείς, είτα δε και οι συγγενείς ασπαζόμενοι τον γαμβρόν, δίδουσιν αυτώ δώρόν τι. Ασπάζονται δε και τον παράνυμφον ακολούθως δε και πας άλλος των εν τη οικία. Επειτα χορεύουσι το λεγόμενον Κοτσαγγέλι (χορός ελικοειδής, ο παρ' άλλοις Γερανός), εν τω μέσω τον γαμβρόν και τον παράνυμφον έχοντες και άδοντες. Περί το λυκαυγές χορεύουσι και πάλιν το Κοτσαγγέλι, τραγωδούντες το "Χάραξεν η ανατολή".
2. Οικονομίδης 1923 Πόντος: Το Κοτσαγκέλ χορός, καθ' όν οι χορευταί κατ' αρχάς κυκλικώς χορεύοντες εν τη αυτή αιθούση σχηματίζουσιν έπειτα γραμμήν συνδεδεμένοι δια των χειρών ως και πριν, ούτω δ' εξακολουθούντες υπό την διεύθυνσιν του σύροντος τον χορόν περιέρχονται τα άλλα της οικίας διαμερίσματα, εν ω τον ήχον της λύρας συνοδεύει ιδιαίτερον άσμα το "Είνας μάννα, κακή μάννα τον υιόν της καταράται κτλ." ή και εξερχόμενοι εις την οδόν μετά τινας γύρους επανέρχονται εις την αίθουσαν εκ της οποίας εξεκίνησαν και επαναλαμβάνουσι πάλιν τον κυκλικόν χορόν.
3. Οικονομίδης 1928-1931Πόντος: Περί την χαραυγήν εχορεύετο ο χορός Κοτσαγκέλ' και άδετο το εξής άσμα, εν τέλει εκάστου στίχου του οποίου επαναλαμβάνεται στον πρώτο στίχο "πάει να ξημερώση". "Εχάραξεν ανατολή, πάει να ξημερώσει και εγέλασεν η δύσι...".
4. Άκογλου 1939 Κοτύωρα Πόντου: Στο Κοτσαγγέλ' έμπαινε κι ο γαμπρός κι η νύφη. Πιάνονταν όλοι οι χορευτές από τα χέρια σαν σε αλυσίδα. Πολλές φορές ο χορός έβγαινε από το σπίτι κι όπως ήταν έτσι πιασμένοι από τα χέρια, πήγαιναν και γύριζαν όλα τα συγγενικά και τα πολύ φιλικά σπίτια. Κυρίως κυνηγούσαν εκείνους που είχαν αφήσει το γλέντι και είχανε πάει για ύπνο, μάλιστα δε σκαστοί, χωρίς ν' αποχαιρετήσουν. Τους σήκωναν από τα κρεββάτια, τους υποχρέωναν να ντυθούν, να τους κεράσουν, κ' έπειτα τους παίρνανε σβάρνα μαζί και συνέχιζαν τα ίδια σ' άλλα σπίτια. Η επιδρομή στα κοτέτσια ήτανε μια από τις πιο συνηθισμένες και διασκεδαστικές ατραξιόν που αναστάτωναν τις γειτονιές. Από καμμιά φορά οι αρχηγοί του χορού, όπως ήτανε σε ευθυμία, οδηγούσαν τους χορευτές στο γιαλό, μπαίνανε στη θάλασσα στα ρηχά, "σην τάλιαν", και συνέχιζαν εκεί το Κοτσαγγέλ' με φωνές, επευφημίες κ' εκδηλώσεις που μαζί με τη μουσική λάβαιναν την έκταση αληθινού πανζουρλισμού. Όλοι γενικώς παρουσίαζαν μιαν εικόνα ομαδικής "συνειδητής παραφροσύνης". Από καμμιά φορά το χειμώνα στο κορύφωμα του ενθουσιασμού ξεκαλτσωνόντανε και ξυπόλυτοι χόρευαν το Κοτσαγγέλ' μέσα στα χιόνια, φέρνοντας γύρα όλη τη συνοικία και δημιουργώντας έτσι μια σωστή διαδήλωση.
5. Παπαδόπουλος 1958 Πόντος: Κοτζά, επίρρημα (Ινέπολις) = κουτσαίνοντας. Κοτζαγκέλιν, το (Κερασούντα), Κοτζαγκέλ' (Τραπεζούντα, Χαλδία). Αγνώστου ετύμου. 1) Γαμήλιος χορός συνεχώς προχωρών δια των οδών της συνοικίας. 2) Ραφή ελικοειδής. Κοτζαγκελωτός, επίθετο (Τραπεζούντα). Από το ουσιαστικό κοτζαγκέλιν και την κατάληξη -ωτός. Συνήθως επί ραφής ή δρόμου, ελικοειδής.
6. Κουτσογιαννόπουλος 1966, 88] Πόντος: Ο χορός Κοτσαγγέλ' χορεύεται από άνδρας και γυναίκας και συνοδεύεται από τραγούδι. Ο κορυφαίος του χορού περιέρχεται διάφορα μέρη της οικίας, οι δε άλλοι χορευταί τον ακολουθούν. Χορεύεται κατά τα ξημερώματα του γάμου. Μουσική καταγραφή του τραγουδιού "Το κάστρον 'λο γυρίζει..." σε 2/4. Προβάλλεται ο δεξιός πους και βηματίζομεν προς τα δεξιά με ρυθμόν 2/4. Τα χέρια χαμηλά.
7. Στράτου 1970 Πόντος: Ο χορός Κοτσαγγέλι ανακαλύφθηκε, κινηματογραφήθηκε και χορεύεται στις παραστάσεις του θεάτρου μας.
8. Ζερζελίδης 1971 Ματσούκα Πόντου: Ο χορός Σέρα στη Ματσούκα λεγόταν και Κοτσαγκέλ'.
9. Γκρίτση-Μιλλιέξ 1976 Τρίπολη Πόντου: Το Κοτσαγγέλ το χορεύουνε σαν τελευταίο χορό όταν σχολνάει πια το γλέντι του γάμου. Είναι πολύ σιγανός και σαν κουτσός. "Εχτενίχονταν η κόρη...". Μετά από κάθε στίχο έρχεται το ρεφρέν "Σιάμε μάναμ σιάμε το κυπαρίσσι εφούντωσε".
10. Kilpatrick 1980 Πόντος: Το Κοτσαγκέλ είναι χορός της γαμήλιας πομπής με ιδιαίτερη μελωδία και μοναδικό βήμα το περπατητό pasdebasque. Ο πρώτος προχωράει σε κυματιστή γραμμή μέσα και έξω από τα σπίτια ή και τα δωμάτια πριν και μετά τη στέψη για να εξασφαλίσει ότι όλα τα μέλη της κοινότητας θα συμμετάσχουν στη γιορτή. Η μουσική είναι σε μέτρο 7/8 και αρκετά απλή σε τονισμό, με μελωδική γραμμή περιορισμένου εύρους. Σκοπός του είναι να μετακινήσει έναν μεγάλο αριθμό προσώπων γρήγορα. Μερικοί δεν τον θεωρούν χορό. Δεν χορεύεται σε άλλες περιπτώσεις πλην του γάμου. Μουσική καταγραφή σε μέτρο 7/8 από ηχογράφηση του Κωστίκα Κωνσταντινίδη (κεμεντσέ και τραγούδι) και Ηρακλή Κοκοζίδη (τραγούδι) στην Θεσσαλονίκη το 1972.
11. Ευσταθιάδης 1981 Πόντος: Η "χαρά" τελειώνει στα ξημερώματα της Δευτέρας. Ο τελευταίος χορός είναι το Κοτσαγγέλ', που συνοδεύεται με σχετικά τραγούδια. Είναι χορός οδοιπορικός. Η συντροφιά του γαμπρού "τ' αλλάι" μαζί με τα "αδέλφια της νύφες", με την ευρεία έννοια του όρου (αδέλφια και εξαδέλφια), με τον λυράρη μπροστά, χορεύοντας το Κοτσαγγέλ' και τραγουδώντας, επισκέπτονται την αυγή της Δευτέρας συγγενικά σπίτια. Παίρνουν ή κλέβουν από το καθένα μια κότα. Με τις κότες αυτές γίνεται το τελευταίο γεύμα και τελειώνει ο γάμος. Σε πολλά μέρη του Πόντου το τραγούδι του Κοτσαγγέλ' είναι αυτό που αναφέρεται στο γάμο ενός ξενιτεμένου ο οποίος παντρεύεται μια "φραγκοπούλα".
12. Κυριακίδης 1983 Πόντος: Ο ήλιος τώρα έχει ανεβή ψηλά και όλοι ετοιμάζονται για το καθιερωμένο Κοτσαγκέλ'. Ητο δε το Κοτσαγκέλ' ένας λεβέντικος χορός όπου χέρι-χέρι όλοι οι χορευταί σχημάτιζαν μια μακρά αλυσίδα από άνδρες και γυναίκες. Ο πρώτος του χορού κουνώντας ένα μαντήλι έδιδε την κατεύθυνσιν της κινήσεως και τη συνοδεία της λύρας και του νταουλιού και της πίπιζας τραγουδούσαν "Να φώνα-φώνα να καλοφώνα, λαλείς και παίρτς με, κι απέσ' 'κι βαλλτς με...". Έτσι όλο το "κομβόι" εκείνο, μαζί με τον γαμπρό και την νύφη διήρχετο από όλα τα συγγενικά σπίτια και κάποτε από όλα τα σπίτια του χωριού, όπου τους κερνούσαν. Σε κάθε σπίτι τραγουδούσαν και χόρευαν στην αυλή και κατόπιν ξεκινούσαν για άλλο σπίτι, ώσπου το απομεσήμερο επέστρεφαν όλοι μαζί στο σπίτι του γαμπρού. Εκεί δίδουν και πάλι τις ευχές τους στο νέο ζευγάρι και αποχωρούν.
13. Παπαδόπουλος 1986 Καρακούρτ Πόντου: Υπάρχουν και πληροφορητές που θυμούνται πως άλλοτε τις κότες τις μάζευαν από σπίτι σε σπίτι τ' αδέλφια χορεύοντας το γνωστό χορό Κοτζαγγέλ'.
14. Petrides 1988-89 Τραπεζούντα: Το Κοτσαγκέλ (τουρκικά Kozangel) ή Κορτσαγκέλ είναι σε 7/16 (3.2.2). Παραδοσιακά χορεύεται στο τέλος του γλεντιού του γάμου.