Το χειρόγραφο (Τυπικόν) του Ναού και της Μονής του Αγίου Ευγενίου της Τραπεζούντας και οι εν αυτώ μικρογραφίες των μηνών του έτους. Εκκλησία Τραπεζούντος - Μητροπολίτου Χρύσανθου Φιλιππίδου
Στα μεγαλυνάρια της ακολουθίας του αγιασμού, προς το τέλος υπάρχει μικρογραφία του Αγίου Ευγενίου του Τραπεζουντίου. Εικονίζεται ο Άγιος Ευγένιος κάτω από διακοσμητικό τόξο βασταζόμενο από δύο κίονες μετά κορινθιαζόντων κιονόκρανων.
Έχει πλούσια βραχεία κόμη και στρογγυλή μέλανα γενειάδα. Φέρει μακρύ κόκκινο χιτώνα (το σημείον του μαρτυρίου) με χρυσές πλατύσημες διακοσμήσεις. Πάνω από τον χιτώνα έχει κυανό επενδύτη με χρυσό κέντημα επί λευκού βάθους και τέλος τη στρατιωτική χλαμύδα μελαψού χρώματος, συγκρατούμενη με πόρπη προ του στήθους και διακοσμημένη δια χρυσού ταβλίου πεποικιλμένου δι’ ανθεμοειδών διακοσμήσεων, δηλωτικού του στρατιωτικού του αξιώματος. Η πλούσια αυτή στολή και το ταβλίον (Οι αξιωματούχοι έχουν το ταβλίον διαγώνια επάνω στον χιτώνα) είναι χαρακτηριστικά του αποδιδόμενου εις τον Άγιον Ευγένιον αξιώματος “ο φρουρός του Θεού τη πατρίδι”, “ο καλλίνικος και τροπαιούχος, ο ρύστης, ο σωτήρ, ο πρύτανις”. Με το αριστερό χέρι κρατεί ο Άγιος την πλούσια σε πτυχές χλαμύδα, ενώ με το δεξί λογχοειδές σκήπτρο διακοσμητικώς επεξειργασμένον και επιστεφόμενον δια σταυρού με βάση, η οποία μοιάζει με επισκοπική ράβδο. Επί της εικόνας υπάρχει η επιγραφή “Ο Άγιος Ευγένιος ο Τραπεζούντιος”. Έχοντες υπόψη ότι η Μονή και ο Ναός κάηκαν το έτος 1340, και ανακαινίστηκαν μεταξύ των ετών 1340 – 1348, φρονούμε και ημείς ότι η αφιέρωσις του χειρογράφου τούτου το έτος 1346 έγινε στην μετά την πυρκαγιά του 1340 ανακαινισθείσα Μονή του Αγίου Ευγενίου. Τη γνώμη αυτή ενισχύει και η εν τη αυτή μικρογραφία εικονιζόμενη μικρά εικόνα, φθαρμένη κατά το πλείστον, η οποία παριστάνει στα δεξιά του Αγίου Ευγενίου, έναν άνδρα πιθανώς κύπτοντα ή γονυπετούντα στον Άγιο, προσφέροντάς του βιβλίο ερυθρού χρώματος το οποίο ίδιο χρώμα έχει και η στάχωσις του χειρογράφου. Είναι δε ο εικονιζόμενος άντρας, ενδεδυμένος ιμάτιον κυανό, σχιστό στα πλάγια. Ιδιαίτερης σημασίας και σπουδαιότητος είναι το κάλυμμα της κεφαλής του ανδρός, ο οποίος είναι πίλος (καπέλο) υψηλός, μέλας κεκαλυμμένος δι’ επεξεργασμένου πολύτιμου δέρματος, ξένο προς την κυρίως Βυζαντινή στολήν, μαρτυρείται ρητώς ως διακριτικό γνώρισμα των αυτοκρατόρων και των ευγενών Τραπεζούντος. Κατά ταύτα, παρά τον Άγιο Ευγένιο εικονίζεται ένας εκ των ευγενών αρχόντων Τραπεζούντος ο οποίος προσφέρει το βιβλίο εις τον Πολιούχο Ευγένιο. Είναι δε αυτός πιθανώς ο εν τη αφιερωματική επιγραφή μνημονευόμενος Προκόπιος ο Χαντζάμης ο οποίος αφιερώνει το Τυπικόν εις την Μονήν του Αγίου Ευγενίου. Οι μικρογραφίες του κύκλου των δώδεκα μηνών έχουσι κατά μέσον όρον μέγεθος 7Χ10 cm, μόνο δε η εικόνα του Μαρτίου υπερβαίνει το μέγεθος τούτο. Εικονίζονται οι μικρογραφίες επι χρυσού βάθους με απλό ερυθρό πλαίσιο. Το έδαφος έχει χρώμα πράσινο, τα άνθη ερυθρό, οι δε κλάδοι των δέντρων μελαψόν.
Τον Σεπτέμβριο παριστάνει άνδρας φέρων βραχύν ερυθρόν επενδύτη και περισκελίδα ροδόχρουν, πέδιλα κυανόχρωμα και πιλίκιον ερυθρόν. Είναι εστραμμένος στ’ αριστερά και με τα δύο χέρια ακουμπά σε δέντρο, από το οποίο κρέμονται βότρεις σταφυλιών. Μπροστά του κείται πλεκτό καλάθι χρώματος μελαψού, το οποίο ήταν σύνηθες εν τη καθ’ ημάς Ανατολή κατά τον 13ο και 14ο αιώνα. Στα δεξιά της παραστάσεως αυτής εικονίζεται το ζώδιο του μηνός, ήτοι γυμνό παιδί που καλύπτει μόνο τη μέση του με λέντιο, κρατώντας ζυγαριά στο δεξί του χέρι. Η όλη εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του Σεπτεμβρίου ως μηνός του τρυγητού.
Τον Οκτώβριο παριστάνει άνδρας ποικιλόχρωμον φέρων στολή ως ο Σεπτέμβριος και ο οποίος βαδίζει προς τα δεξιά κρατώντας στον ώμο του με το αριστερό χέρι ρόπαλο χρώματος κυανού από τον οποίο κρέμεται λαγός. Με το δεξί χέρι κάνει σημείο σε δύο σκυλιά τα οποία πηδούν πέριξ του κυνηγού και κοιτούν προς αυτόν. Δεξιά εικονίζεται το ζώδιον του μηνός, ο σκορπιός με λευκά ποδο-σιαγόνια. Η εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του Οκτωβρίου ως μήνα του κυνηγιού, ο οποίος σύμφωνα με τους σχετικούς στίχους του Μανουήλ Φιλή “αιρεί πετεινά και λαγών και δορκάδα”.
Τον Νοέμβριο παριστάνει χωρικός ο οποίος φέρει ποικιλόχρωμη στολή και πίλον επι της κεφαλής, με το δεξί του χέρι οδηγεί άροτρο ενώ με το αριστερό χέρι κρατά δέντρο προκειμένου στην ανάγκη να κεντήσει τα δύο υποζύγια βόδια. Δεξιά εικονίζεται το ζώδιον του μηνός ο Τοξότης ήτοι Κένταυρος, ο οποίος πηδά στραμμένος προς τα πίσω και θέτει το βέλος επι του τόξου. Το πάνω μέρος του σώματος του Κένταυρου είναι μελαψόν, το δε κάτω φαιόν (γκρίζο). Η όλη εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του Νοεμβρίου ως μήνα των αγρών και ιδιαίτερα της αροτριάσεως και της σποράς.
Τον Δεκέμβριο παριστάνει άνδρας που φέρει κι αυτός ποικιλόχρωμη στολή κι έχει στο δεξί του βραχίονα έξω από τον επενδύτη προς ελευθερία κινήσεως του χεριού. Με το αριστερό χέρι ακουμπά τα κλαδιά γυμνού δέντρου και με δρεπανοειδή χαλύβδινη μάχαιρα, κόβει τους κλώνους. Στα πόδια του κείται ένα δεμάτι μελαψών καλαμιών. Στα δεξιά στέκεται μαύρος τράγος, το ζώδιο του μηνός. Η εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του Δεκεμβρίου μηνός του κλαδέματος και της καλλιέργειας των δέντρων.
Τον Ιανουάριο παριστάνει άνδρας που φέρει ποικιλόχρωμη (πολύχρωμη) στολή και μεγάλο πλατύ λευκό πίλον (καπέλο) με γύρο ερυθρό. Από το καπέλο κρέμεται λευκή ταινία που χρησιμεύει στο να κρατά το καπέλο όποτε θελήσει αυτός που το φορά να το κρεμά προς τα πίσω. Ο άνδρας αυτός έχει τεντωμένο το αριστερό του χέρι με το οποίο κρατά κύπελο ενώ με το δεξί του χέρι δείχνει μια κόκκινη υδρία που βρίσκεται στα πόδια του, από την οποία με ένα μελανό δοχείο αντλεί άνδρας ο οποίος φέρει ροδόχρουν (ανοιχτό κόκκινο ή ρόζ) καπέλο. Δεξιά ο υδροχόος χύνει υγρόν από μια κόκκινη υδρία στο στόμιο ενός φρέατος ερυθρόχρωμου με κυανά (γαλάζια) ποικίλματα, έχοντος δε την τυπική μορφή τη γνωστή από παραστάσεις, όπως η θεραπεία του παραλυτικού και η θεραπεία του εκ γενετής τυφλού. Η εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του Ιανουαρίου μηνός σύμφωνα με τους στίχους του Θεοδώρου Προδρόμου “πίθους ανοίγειν” και όπως συμπληρώνει ο Μανουήλ Φιλής “Δεκέμβριος (ενταύθα Ιανουάριος) δε τους βαρείς λύσας πόνους αυτήν εαυτώ δεξιούται την φύσιν, σίφωνι και κρατήρι και πίθων φύσει”. Κατά τον Θεόδωρον Πρόδρομον κατά τον Ιανουάριο ανοίγονται οι πίθοι (πιθάρια), ο δε Μανουήλ Φιλής περιγράδει την εξ’ αυτών άντληση του οίνου ο οποίος λύει τους βαρείς πόνους.
Τον Φεβρουάριο παριστάνει η ακόλουθη εικόνα. Γενειοφόρος γέροντας φέρει στο κεφάλι του δερμάτινο σκούφο και φορά μηλωτήν (δέρμα προβάτου, μάλλινο δέρμα, προβιά ή κάπα) ενώ κάθεται σε ανάκλιντρο, τεντώνοντας τα γυμνά του πόδια στη φορά που βρίσκεται μπροστά του και σπινθηροβολεί. Μπροστά του υπάρχει τραπέζι κι επάνω του πιάτο με κεφάλι χοίρου και κοντά σε αυτό ραφανίς (ραπανάκι) και μαχαίρι, ενώ από το βάθος ένας άνδρας φέρνει προσήκων (πρόσφορο - κατάλληλο για την περίσταση) ποτό μέσα σε υδρία. Το ζώδιο του μηνός, οι ιχθύς, εξαιρετικά σε αυτήν την παράσταση εικονίζονται στ’ αριστερά. Η εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του Φεβρουαρίου ως μηνός της ευωχίας (ευδαιμονίας) σύμφωνα με τους στίχους του Θεοδώρου Προδρόμου “χόρταζε πας και πίνε, μη φείδου, κόρον” και κατά αναλόγους στίχους του Μανουήλ Φιλή.
Τον Μάρτιο μήνα του Άρεως και του πολέμου παριστάνει άνδρας έφιππος, λαμπρώς εξοπλισμένος επιβαίνων θυμοειδούς (ζωηρού – ορμητικού) αλόγου με περίτεχνα δεμένη ουρά. Η περικεφαλαία, ο θώρακας, το σάγμα (σαμάρι) και οι αναβολείς (πεντάλ αναβάσεως στο άλογο) καμωμένα από χάλυβα κυανόχρωμο, ο σιδηρόπλοκος χιτώνας είναι γλαυκόχρους (γαλάζιος) με ερυθρά παρυφή. Με το αριστερό χέρι κρατά ερυθρόχρωμη ασπίδα με πλαίσιο ερυθρό και κυανούν. Με το δεξί χέρι κρατά σημαιοφόρον δόρυ με αιχμή χρώματος ερυθρού. Δεξιά εικονίζεται το ζώδιο του μηνός ήτοι κριός φαιόχρους (γκρίζος) μόλις διακρινόμενος, διότι η εικόνα σε εκείνο το σημείο έχει φθαρεί. Είναι κατά τον Strzygowski η μικρογραφία αυτή έξοχη και λαμπρή. Ο καλλιτέχνης παραλαβών τον αρχαίο Βυζαντινό τύπο όρθιου στρατιώτη, τον μετέβαλε σε ιππέα, απαράλλακτα όπως τον μέχρι τότε όρθιο εικονιζόμενο πολιούχο Ευγένιο έφιππον και τον κατέστησε όπως εικονιζόταν στα νομίσματα της εποχής. Την μεταβολή αυτή του πεζού στρατιώτη σε ιππέα συνηθισμένη στην Ανατολή, ο Strzygowsk την αποδίδει σε Δυτική επίδραση την οποία εμείς τη διακρίνουμε μόνο από τον τύπο της περικεφαλαίας.
Τον Απρίλιο παριστάνει νέος ο οποίος φορά πολύχρωμο χιτώνα και κόκκινη χλαμύδα. Κρατά στο αριστερό χέρι πρόβατο ενώ με το δεξί χέρι υψώνει ένα είδος λευκού πλεκτού στεφάνου με ένθεμα σταυρού και κέντρο χρώματος γαλάζιου. Στα δεξιά στέκεται το ζώδιο του μηνός, ήτοι ο ταύρος. Η εικόνα είναι παράσταση αλληγορική του Απριλίου, ως μηνός ποιμενικού αλλά και ως μηνός της πασχαλίου ευωχίας (ευδαιμονίας). Εκ των στίχων του Θεοδώρου Προδρόμου, ο οποίος συνδέει τον αμνό με την εορτή του Πάσχα λέγοντας “ Άρνας πιαίνω προς βροτών πανδαισία, του πάσχα πιστοίς την τροφήν φέρων φίλοις”, εικάζεται ότι ο φαινόμενος λευκός στέφανος είναι ο λευκός πασχαλινός πλακούντας (τσουρέκι).
Τον Μάϊο παριστάνει ένας ωραίος νέος έχοντας άνθη στο κεφάλι του, ζωσμένος κόκκινο χιτώνα, γαλάζια περισκελίδα και κόκκινα πέδιλα. Κρατά με τα δυό του χέρια ένα μεγάλο ύφασμα διακοσμημένο με κροσσούς μέσα στο οποίο υπάρχει πλήθος λουλουδιών. Ο συνδυασμός χρωμάτων και το στόλισμα του υφάσματος είναι ανάλογα εκείνου του καλύμματος που παρατηρούμε πάνω στον επίσημο Βυζαντινό θρόνο. Δεξιά το ζώδιον του μηνός, ήτοι οι δίδυμοι που στέκονται ο ένας δίπλα στον άλλο έχοντας τους βραχίονες τους ενωμένους (ωσάν να ήταν ένας). Άνθη είναι η αλληγορική παράσταση του Μαϊου στη Βυζαντινή τέχνη. Η γεμάτη άνθη οθόνη πουθενά αλλού δεν συναντάται, επομένως είναι αυτοτελής και επιτυχής επινόηση του Τραπεζούντιου καλλιτέχνη.
Τον Ιούνιο εικονίζει άνδρας του οποίου η κεφαλή και το πάνω μέρος του σώματος στην εικόνα έχουν φθαρεί. Φορά κόκκινο καπέλο με γαλάζιο γείσο. Ο επενδύτης που φορά είναι κόκκινος με σημείο γύρω από το λαιμό ενώ γαλάζια είναι η περισκελίδα και κόκκινα είναι τα πέδιλα του. Κρατά ψηλά στο δεξί του χέρι κόκκινα άνθη ενώ στο αριστερό μελαψό καλάθι γεμάτο άνθη. Δεξιά εικονίζεται ο ζώδιο του μηνός, ο καρκίνος. Θερισμός των σπορίμων είναι το γενικό σύμβολο των μηνών Ιουνίου και Ιουλίου. Ο Ιούλιος χαρακτηρίζεται κατά το πλείστον από το δρεπάνι. Ο τύπος της εικόνας του χειρογράφου είναι αυτοτελής. Ο καλλιτέχνης εμφανίζει τον Μάϊο με άνθη κατά απλό τρόπο και φυσικό, παριστά και τον Ιούνιο με τα χόρτα και τα άνθη του αγρού.
Τον Ιούλιο παριστάνει άνδρας χωρίς γένια με λευκή κορδέλα στα μαλλιά, φορά εξωμίδα (ελεύθερο χιτώνα) και θερίζει με ένα χαλύβδινο κυανόχρωμο δρεπάνι μια δεσμίδα στάχυ την οποία κρατά με το αριστερό του χέρι. Στα πόδια του βρίσκεται δράγμα (στοίβα) στάχυων. Απέναντι του βρίσκεται το ζώδιο του μηνός, ήτοι ο λέων, μελαψός με κυανόχρωμη χαίτη και μαύρα νύχια έχοντας υψωμένο το ένα μπροστινό του πόδι. Όλη η εικόνα είναι πρωτότυπη.
Τον Αύγουστο παριστάνει γέροντας με αραιά κώμη, βρίσκεται με γυμνό το δεξί του ώμο ξαπλωμένος σε κρεβάτι κρατώντας το κεφάλι του με το δεξί του χέρι. Στο σώμα του απλώνεται ροδόχρους χιτώνας και κυανόχρωμο σκέπασμα, και μόνο το ένα του πόδι προβάλλει γυμνό. Το κρεβάτι καλύπτεται από σεντόνι διακοσμημένο με παραστάσεις λουλουδιών. Ο γέροντας έχει τα μάτια στραμμένα προς τα πάνω και προς αυτόν βαδίζει από το βάθος μια γυναίκα με κόκκινη ζώνη και καυανόχρωμες χειρίδες (μανίκια) ενώ τα μαλλιά της είναι δεμένα με άσπρη κορδέλα. Του εγχειρίζει (του δίνει στο χέρι) τη ριπίδα ενώ στο αριστερό της χέρι κρατά υδρία. Κατά τη σύνθεση, τη μορφή και την ιδιότητα της αυτή η γυναίκα μοιάζει με θεραπαινίδα όπως τις συναντούμε να παρίστανται συχνά στις βυζαντινές εικόνας λόγου χάρι στην εικόνα της γεννήσεως της Θεοτόκου. Όλη η θέση και κατάσταση του γέροντα εικονίζεται στη βάση του βυζαντινού τύπου της λεχώνας. Δεξιά σε μικρότερο σχήμα στέκεται γυναίκα που κρατά τη ζώνη της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί αναμμένη λαμπάδα, πράγμα που συμβολίζει είτε το νυχτερινό φωτισμό ή κατ’ αναλογία της κατά το 354 έτος δάδας του Ιουνίου δηλαδή τον καύσωνα της χρονικής εκείνης περιόδου. Όλη η εικόνα είναι αλληγορική παράσταση του καύσωνα του μηνός Αυγούστου σύμφωνα με όσα λέγουν οι στίχοι του Μανουήλ Φιλή : “ Ο δε φθίνων Αύγουστος αλγών εν κλίνη, ριπίζεται μεν αλλά πυρρέτει πλεόν, κάν των οπωρών ευτρεπίζει το ψύχος”. Κατ’ αναλογία και άλλων εικονογραφημένων χειρογράφων φρονεί ο Strzygowsk ότι ο φιλοτεχνήσας τις μικρογραφίες αυτές δεν είναι το ίδιο πρόσωπο που έγραψε το χειρόγραφο Αργυρός Ιωάννης. Οι μικρογραφίες αυτές αποτελούν δείγματα συλλήψεως και τέχνης. Η Τραπεζούντα, στην οποία είχε καταφύγει η σπουδαιότερη αυτοκρατορική οικογένεια του Βυζαντίου, αυτή των Μεγάλων Κομνηνών, εξακολουθούσε μετά την υποδούλωση του Βυζαντίου του 1204 στους Λατίνους, να καλλιεργεί τη Βυζαντινή παράδοση των Κομνηνών. Ο Strzygowsk αντιπαραβάλλει τη σειρά αυτών των μικρογραφιών του Τραπεζουντιακού χειρογράφου με το μέσο όρο των έργων των μαθητών του μεγάλου Ιταλού καλλιτέχνη Giotto και βρίσκει τις μικρογραφίες των μηνών του Τραπεζουντιακού χειρογράφου ζωηρότερες σε κίνηση και ζωή.
Το χειρόγραφο της Μονής του Αγίου Ευγενίου και οι εν αυτώ μικρογραφίες των μηνών του έτους. Πηγή: Εκκλησία Τραπεζούντος - Μητροπολίτου Χρύσανθου Φιλιππίδου
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com
