Χορτοθέρτς (Θερ'νός), Ιούλιος. ΉΘη και έθιμα των Ελλήνων στον Πόντο.
Ο Ιούλιος είναι ο έβδομος κατά σειρά μήνας του έτους αλλά και ένας από τους πλέον ζεστούς μήνες του καλοκαιριού. Κατά τους αρχαίους Έλληνες ήταν πρώτος μήνας και έφερε το όνομα Εκατομβαιώνας λόγω των πλούσιων θυσιών που έκανα κατά την περίοδο της πρωτοχρονιάς.
Το σημερινό του όνομα το οφείλει στο Ρωμαίο αυτοκράτορα Ιούλιο Καίσαρα που γεννήθηκε το μήνα Εκατομβαιώνα των Αθηναίων. Χορτοθέρτς - Ιούλιος. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο Μέγα Συναξαριστή αναφέρει: Ο μην Ιούλιος έχων ημέρας ΛΑ (31), η ημέρα έχει ώρας ΙΔ (14) και η νύξ ώρας Ι (10). Σημείωσαι ότι ο μην ούτος ωνομάσθη Ιούλιος διότι εγεννήθη εις αυτό ο Καίσαρ Ιούλιος, όστις εφάνη εν τη Ρώμη πρώτος μονάρχης προ Χριστού έτη 47 ή 45 και εφονεύθη εις το δικαστικόν βήμα από τον Βρούτον και Κάσιον. Εις τιμήν του πρώτου μονάρχου τούτου η Γερουσία της Ρώμης ωνόμασεν Ιούλιον τον από Μαρτίου αριθμούμενον πέμπτον τούτον μήνα, εν ω εγεννήθη, ο μην δε ούτος ωνομάζετο παλαιά Καντήλιος. Στον Ιούλιο Καίσαρα οφείλεται και το Ιουλιανό ημερολόγιο. Στη χώρα μας ο μήνα Ιούλιος είναι γνωστός επίσης με τα ονόματα: Γιούλης, Γυαλιστής, Γυαλινός, Δευτερογιούλης, (μετά τον Ιούνιο πρωτογιούλη), Αλωνάρης και Αλωνιστής. Στον Πόντο λόγω του θέρους ονομαζόταν Χορτοθέρτς «...έρθεν και ο Χορτοθέρτς, έπαρ' το κ̌αγάν' ‘ς σο χ̌έρ' τσ'...». Σε άλλες περιοχές έφερε και άλλα ονόματα όπως: Χορτοθέρης, σε Κερασούντα, Κοτύωρα, Τρίπολη, Χαλδία, και Σαντά. Θερ'νός σε Σούρμενα και Ματσούκα «...Ο Μάρτς μαραίν' τα μάραντα, Απρίλτς τα μανουσάκια, ο Χορτοθέρτς τα χορτάρα̤ κι Αύγουστον παλικάρα̤...» «...Σον Αϊ-Λίαν αφκακέσ' θερίζ' τ' εμόν τ' αρνόπον και ντ' έμορφα και νόστιμα κρατεί το κ̌αγανόπον...» «...Θερίστ' αργάτ', θερίστ' αργάτ', θα σπάζω την κοσσάραν κι’ αν 'κ̆ι τελείται το χωράφ' θα σπάζω την κασκάραν...». Αξίζει να σημειώσω εδώ ότι η αργατία ήταν ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των προγόνων μας το οποίο έφεραν και στην Ελλάδα και το συνέχισαν. Αργατία ήταν το γεγονός ότι εις ένδειξη αλληλεγγύης και αγάπης όλοι συμπαραστέκονταν την περίοδο αυτή στους πάσχοντες πατριώτες τους και ιδιαίτερα στις χήρες και τα ορφανά. Μαζεύονταν όλοι μαζί και παρείχαν χωρίς αμοιβή την εργασία τους στο αλώνισμα ή όποιες άλλες εργασίες. Ο κ. Αντώνιος Παπαδόπουλος στο έργο του «Σύμμεικτα Ροδοπόλεως Πόντου - Δοξασίαι περί των μηνών» της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Αρχείον Πόντου Τόμος 26ος - Αθήνα 1964, αναφέρει σχετικώς: Ιούλιος - Θερ’νός. Ωνομάζετο ούτω καθώς ήρχιζεν ο θερισμός των σιταριών και των χόρτων. Των εορταζόντων Αγίων κατά τον μήνα αυτό, παρεκκλήσια ευρίσκοντο εις τα διάφορα παρχάρια των διαφόρων χωριών και εγίνοντο τοπικαί πανηγύρεις εις άς ελάμβανον μέρος και τούρκοι, οι δε αρχαί έστελνον και χωροφύλακας δια την τάξιν και ασφάλειαν των πανηγυριζόντων. Εις τα πανηγύρια αυτά προσήρχοντο και πωληταί τροφίμων, παστών ψαριών, φρούτων και οινοπνευματωδών ποτών και άρτων. Δεν έλειπον και τα ψητά κρέατα, ορμάν κεπαπί = ψητό του δάσους. Ιδού πως γινόταν το ορμάν κεπαπί: Έσκαβαν ένα λάκκο αρκετά βαθύ και έκαιον μέσα σχίζες από έλατα, έως ότου εκοκκίνιζαν τα τοιχώματα του λάκκου. Κατόπιν έθετον εις την βάσιν του λάκκου ένα ταψίν (σινίν) και εκρεμούσαν το έτοιμον σφαχτό. Κατόπιν έκλειναν ερμητικώς τον λάκκον και ύστερα από 2-3 ώρας το έβγαζαν και το πουλούσαν ως μεζέ εις τους διασκεδάζοντας. Το προϊόν της πώλησης ως επι των πλείστον περιήρχετο εις την Εκκλησίαν και εκείθεν εις το Σχολείον. Το σφαχτό προήρχετο από τάματα ή δωρεάς των κτηνοτρόφων Ελλήνων και τούρκων. Σύμμεικτα Ροδοπόλεως (Ματσούκας) Πόντου - Δοξασίες περί των μηνών.
Εορτές του Ιουλίου:
Εις την Α’ του μηνός τιμάται η ιερά μνήμη των αγίων και θαυματουργών Αναργύρων Κοσμά και Δαμιανού των Ρωμαίων.
Βολαίς αδελφούς ου διέσπων οι λίθοι,
Ως εις έν άμφω συμπεπηγότας λίθον.
Πρώτη Ιουλίοιο λίθοισιν Ανάργυροι ήθλουν.
Ούτοι οι άγιοι ήσαν κατά τους χρόνους Καρίνου και Νουμεριανού των αυταδέλφων βασιλέων εν έτει σπδ’ (284), κατήγοντο δε από την μεγαλόπολιν Ρώμην. Αυτάδελφοι δε όντες μετεχειρίζοντο και οι δύω την αυτήν τέχνην της ιατρικής και ιάτρευον όχι μόνον τους ανθρώπους αλλά και τα κτήνη και τα άλογα ζώα, μισθόν της ιατρείας ζητούντες το να πιστεύωσιν εις τον Χριστόν οι ιατρευόμενοι και μηδέν άλλο πράγμα γήινον λαμβάνοντες. Διαβληθέντες λοιπόν εις τον βασιλέα Καρίνον, ότι κάμνουσι τα ιατρείας και θαύματα με μαγικήν τέχνην και μη αναχθέντες να παραδοθώσιν άλλον αντ’ αυτών, αυτοί οι ίδιοι προσήλθον αυτόκλητοι και παρεδόθησαν εις τας χείρας του βασιλέως. Όθεν όχι μόνον αυτοί δεν επείσθησαν να αρνηθώσι τον Χριστόν αλλά και τον βασιλέα Καρίνον κατέπεισαν να αρνηθεί την ασέβειαν, καθόσον έτυχε και αυτός της παρά των αγίων ιατρείας, ότε δηλαδή αυτός ήρχισε να ερωτά τους αγίους και να απειλή αυτούς ότι θα τους παιδεύση αν δεν αρνηθώσι τον Χριστόν, τότε ω θείας δίκης!, εκβήκεν απο τον τόπον της η θέσις του προσώπου του και εγύρισε οπίσω εις ράχιν του, ιατρεύθη δε υπό των αγίων από την ασθένειαν ταύτην. Όθεν δια το θαύμα τούτο επίστευσαν εις τον Χριστόν και οι εκεί παρεστώτες και ο ιατρευθείς βασιλεύς με τους οικιακούς του, διό και με τιμήν απέστειλε τους αγίους εις τους συγγενείς και οικείους των. Ύστερον δε ο της ιατρικής τέχνης των αγίων διδάσκαλος, φθονήσας αυτούς δια την δόξαν και προκοπήν την οποίαν είχον, ανέβασεν αυτούς επάνω εις έν βουνόν με σκοπόν δήθεν να συνάξωσιν ιατρικά βότανα, εκεί δε σηκωθείς ο δόλιος κατά των αγίων, εθανάτωσεν αυτούς με τας πέτρας. Τελείται δε η αυτών σύναξις και εορτή εις τον αγιώτατον αυτών ναόν, τον ευρισκόμενον εις τόπον καλούμενον του Παυλίνου. Την 1η του ιδίου μηνός Ιουλίου τιμάται επίσης η ιερά μνήμη των Αγίων Εικοσιπέντε (25) μαρτύρων των εν Νικομηδεία πυρί τελειωθέντων. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης στο Μέγα Συναξαριστή του, αναφέρει μόνο τους ακόλουθους στίχους: Αριθμός ανδρών ηνθρακωμένων κύκλος, το πεντάκις γάρ πέντε δήλον ως κύκλος(*).
Της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Κυριακής την 7η του μήνα. Η Αγία Μεγαλομάρτυς Κυριακή έλκει την καταγωγή της από τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας και γονείς της ήταν ο Δωρόθεος και η Ευσεβία, άνθρωποι πλούσιοι και ευσεβείς με μεγάλη πίστη στον Χριστό. Το όνομα της η Αγία το οφείλει στην ημέρα που γεννήθηκε, δηλαδή την Κυριακή. Στον Πόντο έλεγαν «Αγίας Κυριακής άψιμον» ή ορκίζονταν «μά τ' άψιμον» φράση που προφανώς δηλώνει τις ζέστες που επικρατούν την περίοδο του Ιουλίου, μάλιστα ο Ιούλιος λεγόταν σε Πόντο και Θράκη Αϊ-Κεριακίτης. Η φράση Αε-Κερεκής άψιμον χρησιμοποιείτο για παιδιά πολύ ζωηρά και ευφυή μάλιστα δε και άτακτα. Περί του χαρακτηρισμού αυτού μαρτυρώ κι εγώ προσωπικά ότι είναι έτσι ακριβώς και το ενθυμούμαι ως σήμερα, μιας και τον χαρακτηρισμό αυτό μου τον απέδιδε τόσο η γιαγιά μου όσο και η μητέρα μου κατά τα παιδικά μου χρόνια. Η Αγία Κυριακή μαρτύρησε επι Διοκλητιανού τον 3ο αιώνα. Η Αγία Μεγαλομάρτυς Κυριακή / Η Αγία Μεγαλομάρτυς Κυριακής απο την Νικομήδεια της Μικράς Ασίας / Ο βίος και το μαρτύριο της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Κυριακής
Μνήμη των 45 μαρτύρων από τη Νικόπολη την 10η του μήνα. Μαρτύρησαν επί αυτοκράτορα Λικινίου (307-324 μΧ) στη Νικόπολη (Γαράσαρη) στον Πόντο και συγκεκριμένα στην κωμόπολη Αγουτμούσ̌ που σημαίνει κατάπιε το φάρμακο, αλλαξοπίστησε. Οι κάτοικοι του Αγουτμόυσ̌ χριστιανοί όλοι, εξισλαμίστηκαν βίαια κι κατάντησαν μάλιστα να γίνουν φανατικοί μουσουλμάνοι. Οι 45 μάρτυρες ήταν στρατιώτες τους οποίους ο Λικίνιος διέταξε να διώξουν τους χριστιανούς. Οι Άγιοι Σαράντα Πέντε (45) Μάρτυρες απο τη Νικόπολη του Πόντου. Αυτοί παρουσιάστηκαν στον δούκα Λυσία και δήλωσαν ότι δεν μπορούν να εκτελέσουν τη διαταγή διότι ήταν και οι ίδιοι Χριστιανοί. Αυτός τους φυλάκισε, τους βασάνισε και αφού τους θανάτωσε τους έριξε στα νερά του Λύκου ποταμού κοντά στο Αγουτμούσ̌. Ευσεβείς χριστιανοί πήραν τα λείψανα τους και τα μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη. Αγουτμούς ο τόπος του μαρτυρίου των 45 Μαρτύρων
Των Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττης την 15η του μήνα. Η Αγία Ιουλίττα ήταν η μητέρα του Αγίου Κηρύκου και μαρτύρησαν επι εποχής του Διοκλητιανού. Στην Ινέπολη ο Ιούλιος ονομαζόταν Αϊ-Κήρυκος εξ' αιτίας της εορτής του αγίου ο οποίος σημειωτέον όταν μαρτύρησε ήταν παιδί της αγκαλιάς. Στην Ταρσό συνελήφθη από τον ηγεμόνα ,τον Αλέξανδρο, ο οποίος την υπέβαλε σε φρικτά βασανιστήρια μπροστά στο παιδί της. Στην συνέχεια προσπάθησε να φέρει με το μέρος του τον μικρό. το παιδάκι όμως δεν δεχόταν και μάλιστα αφού επικαλέστηκε το όνομα του Χριστού, έδωσε μία δυνατή κλωτσιά στην κοιλιά του ηγεμόνα. Αυτός εξοργίστηκε τόσο πού το πέταξε από τα σκαλιά σπάζοντας το κρανίο του μικρού Κήρυκου. Μ' αυτόν τον τρόπο έλαβε το στεφάνι του μαρτυρίου ο μικρός Κήρυκος. Η δε μητέρα του μετά από λίγο, αφού υπεβλήθη σε πολλά και φρικτά βασανιστήρια, παρέδωσε το πνεύμα της στον Χριστό.
Του Αϊ-Λία την 20η του μήνα. Στον Πόντο συνήθιζαν να χτίζουν τις εκκλησίες ή τα προσκυνήματα του αγίου Προφήτη Ηλία στις κορυφές των βουνών και στα υψώματα. Στην Ελλάδα θεωρήθηκε λατρευτικός διάδοχος του θεού Απόλλωνα - Ήλιου και προς τούτο τον συνδέει η βιβλική βιβλιογραφία με τον ουρανό τη φωτιά και τον ήλιο. Στα χωριά του Ακ Δαγ Μαδέν τον Αϊ-Λία τον τιμούσαν όπως και τον Αϊ Γιώργη με πολλές και ιδιαίτερες τιμές. Μάλιστα σε καιρό ανομβρίας τον παρακαλούσαν να τους στείλει καμιά καλή βροχή. «Αϊ-Λία μ' ρούξον έναν καλόν βρεχ̌ήν» ή «Αϊ-Λία μ' κανείται, θα φουρκίεις μας». Οι Έλληνες του Πόντου ανέβαιναν σε υψόμετρο 2.300 μέτρων στη Μόχωρα στο ξωκλήσι του Αϊ-Λία και εκεί μαζεύονταν πλήθος κόσμου από την Τραπεζούντα και την Ίμερα. Τελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα και επιδίδονταν σε γλέντια με την κεμεντζέ και το ζουρνά. Το ίδιο συνέβαινε και απο τους Καταχωρίτες. Συχνό ήταν το φαινόμενο στα πανηγύρια αυτά να συμμετέχουν και τούρκοι μουσουλμάνοι. Ο Ασίχ̌ ή Κεντήρ Λάζαρος Θ. Ομηρίδης μας παρέδωσε μαρτυρία περί τούτου ως εξής : Ένας Τούρκος βρισκόμενος σε μια τέτοια πανήγυρη έστεκε κάτω στη σκιά ενός πεύκου καταβροχθίζοντας τη μερίδα που του είχαν δώσει από τις θυσίες προς τον Αϊ-Λία. Ενώ περιφερόταν ο καθιερωμένος δίσκος για την οικονομική ενίσχυση των Ελληνικών σχολείων και εκπαιδευτηρίων ο Τούρκος σηκώθηκε ασπάστηκε την εικόνα και έδωσε ένα γρόσι στο δίσκο λέγοντας ψιθυριστά: "γκιλλή παπανίν κιρκ παρά τζερεμέ ιλέ τοβασινή αλτούλ"...δηλαδή, με δαπάνη σαράντα παράδων προσκυνήσαμε τον άγιο πατέρα με τα πολλά τα γένια και πήραμε την ευχή του. Στα Κοτύωρα ο Αϊ-Λίας ήταν συνδεδεμένος με τις αστραπές και τις βροντές. Μάλιστα πίστευαν ότι όποτε βροντούσε στον ουρανό, ο Αϊ-Λίας έφερνε βόλτες με τα ατίθασα και ζωηρά του άλογα, ενώ όποτε άστραφτε στο ουρανό ότι άστραφταν τα πέταλα και οι ρόδες απ' τ' άλογα και τ' αμάξι του προφήτη Ηλία. Υπάρχει πλήθος αφηγήσεων περί του προφήτη Ηλία και των ιδιοτήτων που του αποδίδονταν. Μπορεί κανείς να ανατρέξει αναζητώντας τες στην πλούσια βιβλιογραφία που υπάρχει. «Σον Αϊ-Λίαν αφκακέσ' θερίζ'νε οι νυφάδες έχ̌' κ' έρχουνταν οι μεθυγμέν' φυέστε κοκονάδες» «Ακείνε τσ' έν' που πορπατεί σ' Αϊ-Λία το ρακάνι, η κάλη μ' έν' 'ς σο θέρος πάει, κρατεί και το καγάνι» Το Πανηγύρι του Προφήτη Ηλία της Μόχωρας (Κρώμνης) του Πόντου.
Του Αγίου Παντελεήμονα την 27η του μήνα. Λεγόταν Παντολέων και ζούσε στη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας. Οι χριστιανοί τον ονόμασαν Παντελεήμονα από το έλεος που έδειχνε προς όλους ως γιατρός και μάλιστα ανάργυρος, δηλαδή που δεν έπαιρνε χρήματα για τις υπηρεσίες που παρείχε. Στο χωριό Αντρεάντων έλεγαν «κ̌όρ’ τ̌οπάλ' ούλ' σον Απανταλέμον» δηλαδή τυφλοί, κουτσοί όλοι στον Αγιο Παντελήμονα, μιας και εθεωρείτο γιατρός για όλες τις ασθένειες. Το ίδιο λεγόταν και στην Κρώμνη «Ούμπαν κοτζοί, κι ούμπαν στραβοί, σον Παντελέημον» αλλά και στην Ινέπολη συνήθιζαν να λένε: «στραβοί, κουτζοί, στον Αϊ Παντελεήμονα». Αλλά και γιατρός των ερωτευμένων αποδεικνύει ο παρακάτω στίχος ότι υπήρχε ο Άγιος Παντελεήμον: «Αε-Παντελεήμονα, αν είσαι και γιατρός-ι, αδά σ' εμόν το τά̤ρτοπον έναν γιατρικόν δός-ι»
Πηγή για τα λαογραφικά των μηνών του έτους αποτελεί η ανεπανάληπτη εργασία της κυρίας Έλσας Γαλανίδου - Μπαλφούσια, έκδοση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών του Αρχείου του Πόντου, (παράρτημα 19, Αθήνα 1999), υπό τον τίτλο Ποντιακή Λαογραφία "Οι Τέσσερις Εποχές και οι μήνες τους".
Λεξιλόγιο: κασκάρα ή κατσκάρα ή Καζκάρα = καρακάξα. / (*) Αναμέσον εις τους αριθμούς δύω ονομάζνται κύκλοι ο πέντε και ο έξ. Επειδή καθώς ο κύκλος αρχίζει απο το κέντρον και τελειόνει πάλιν τις το αυτό κέντρον, τοιουτοτρόπως και οι δύω αυτοί αριθμοί εφ' εαυτούς πολλαπλασιαζόμενοι απο τον αυτόν αρχίζουσι και εις τον αυτόν πάλιν τελειόνουσι, και εις τας δεκάδας και εις τας εκατοντάδας και χιλιάδας και μιλιόνια, και όρα πως τούτο είναι αληθές. Λέγομεν δηλαδή πέντε, εκατόν είκοσιπέντε, πέντε δε οι εκατόν εικοσιπέντε γίνονται εκακόσιοι εικοσιπέντε και καθεξής. Ομοίως και ο έξ ούτω προβαίνει, διότι έξ οι έξ, τριάνοντα έξ' και πάλιν έξ οι τριάκοντα έξ, διακόσια δεκαέξ, και καθεξής.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
