Μικρή συμβολή στο Γεωγραφικό και Ιστορικό Λεξικό της Επαρχίας Χαλδίας του κ Γεωργίου Κανδηλάπτη (Κάνεως) του Παντελή Η. Μελανοφρύδη Ποντιακή Εστία τεύχη 53-54 (Α): Άδυσσα, Ξοπολάντων, Αρδαπέρ, Άρδασσα
Γεωγράφος της Χαλδίας μπορεί να ονομαστεί δικαιωματικά ο φίλος Κάνις για το περισπούδαστο Γεωγραφικό και Ιστορικό του Λεξικό, του οποίου η δημοσίευση άρχισε από το 5ο τεύχος των Ποντιακών φύλλων, δηλαδή τον Μάιο του 1936 και συνεχίστηκε στα χρονικά του Πόντου.
Τερματίστηκε δε εις την Ποντιακή Εστία στο τεύχος 38 το 1903. Σχόλια στο Γεωγραφικό και Ιστορικό Λεξικό Επαρχίας Χαλδίας του Γεωργίου Κανδηλάπτη Α'. Ο μελετηρός, άοκνος και λεπτολόγος συλλέκτης της αξιολογότατης αυτής γεωγραφικής και ιστορικής ύλης όταν είδε να πραγματοποιείται η δημοσίευση αυτή μετά που 17 έτη αντί να επαίρεται και να μεγαλαυχεί αντίθετα, ομολογούσε μετριοφρόνως ότι το έργο του είναι ελλιπές και ζητούσε τη συνδρομή όλων των Ελληνοποντίων προς τη συμπλήρωση των κενών. Σε αυτή τη φιλική πρόσκληση ερχόμαστε και εμείς να ανταποκριθούμε με βραδύτητα την οποία η ισχνή συμβολή μας και ο φόρτος των ετών μπορεί να δικαιολογήσει. Για την κατάταξη της ύλης κατά αλφαβητική σειρά και όχι κατά γεωγραφική συνέχεια κατά επαρχίες ή ποτάμια: Σάντα - Κρώμνη – Τορούλ – Κιουρτούν κ.τ.λ. μπορεί να έχει κανείς επιφυλάξεις. Αυτό όμως δεν μειώνει κατ’ ελάχιστον την αξία του έργου που θα αποτελεί πάντοτε αξιόλογη και μοναδική συμβολή στην ιστορία της Χαλδίας άν κάποτε θα ευρεθεί ο ιστορικός της, όπως ο αείμνηστος Χρύσανθος φιλοτέχνησε την ιστορία της Εκκλησίας της Τραπεζούντας. Επίσης παρατηρούμε ότι κ. Γεώργιος Κανδηλάπτης περιορίζει την εκτενέστατη μελέτη του στην επαρχία της Χαλδίας περίπου το παλιό σαντζάκι του Γκιουμουσχανέ και επομένως δεν περιλαμβάνει όλα τα χωριά της Μητροπόλεως Χαλδίας, η οποία διατηρούσε οάσεις μεταλλουργικών συνοικισμών της δικαιοδοσίας της στον νομό Άγκυρας και Ικονίου, όπως ήταν το Άκ Δάγ Κεσκίν ματέν, το Μπουγά η Μπουλγάρ ματέν και συνεπώς ευχής έργο θα ήταν να συμπληρωθεί η σοβαρή αυτή η εργασία του από κατοίκους των ως άνω περιφερειών, όπου άκμαζε πολυπληθής ο ελληνισμός, ουδόλως υπολειπόμενος του διαβιούντος στη Μητρόπολη ως προς την ουσία, την εθνική δράση και την προσήλωση στη θρησκεία των πατέρων τους. Μάλιστα εξέχουσα θέση κατέχουν στη σειρά των υπέρ πίστεως αγώνων και μαρτυρίου του έθνους, οι πασίγνωστοι, οι πολυετείς και αιματηροί άθλοι των Σταυριωτών οι οποίοι συγκινούν επί δεκάδες ετών το πανελλήνιο. Επίσης λείπει το τμήμα της Μητρόπολης Χαλδίας, το οποίο προστέθηκε σε αυτήν στην εποχή του αείμνηστου Λαυρεντίου. Η Μητρόπολις Χαλδίας κατά μία στατιστική του 1912, δημοσιευθείσα στο Αρχείο του Πόντου τόμος 13, σελίδα 248 από τον Α. Σοφιανό, Αντιπρόεδρο του Μικρασιατικού Συλλόγου Ανατολή, ήταν κατά σειρά πληθυσμού η έκτη από τις 23 Μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου στη Μικρά Ασία. Αριθμούσε 109.000 Χριστιανούς. Για εμάς η πραγματικότητα υπερέβαινε κατά πολύ τον αριθμό αυτό, διότι γνωστές τυγχάνουν οι ατέλειες των απογραφών της εποχής εκείνης. Άξιο δε σημειώσεως είναι ότι έρχεται ενδέκατη στη γενική εκπαίδευση υστερούσα στην εκπαίδευση των θηλέων, υπερτερούσα δε κατά πολύ από όλες τις Μητροπόλεις του Πόντου στην εκπαίδευση μόνο των αρρένων. Είμεθα υπερήφανοι διότι πρώτη μεταξύ όλων των Μητροπόλεων της Μικράς Ασίας έρχεται η Χαλδία με συντριπτικό ποσοστό υπερτερούσα και αυτής της Σμύρνης και Νικομήδειας. Η αξία του έργου του αγαπητού Κάνεως καθίσταται μεγαλύτερη εκ του γεγονότος ότι ο ακαταπόνητος συγγραφέας περιόδευσε τα περισσότερα χωριά και περιέγραψε αυτά εξ’ ιδίας αντιλήψεως. Συγχαίρουμε από την καρδιά μας τον κ. Γεώργιο Κανδηλάπτη για το λαμπρό του έργο, προϊόν μακράς και ακατάβλητης προσπάθειας η οποία καταβλήθηκε επί μια ολόκληρη πεντηκονταετία αλλά και θερμής αγάπης προς τη γενέτειρά του, για την οποία ο φίλτατος Κάνις ανάλωσε όλες τις πνευματικές του δυνάμεις και κατόρθωσε τον πραγματικό αυτό άθλο, τη συγκέντρωση τόσων πολύτιμων στοιχείων και προσθέτουμε και εμείς μια μικρή συμβουλή σύμφωνα με την επιθυμία του, προκειμένου να ολοκληρωθεί το έργο που τόσο αγάπησε δια της συνδρομής όλων των πατριωτών.
* Στα Ποντιακά Φύλλα, τεύχος 3ο σελ. 14 όπου αναφέρεται ο Άγιος Ιωάννης κτλ. Νομίζουμε ότι θα έπρεπε να προστεθεί και η ποντιακή ονομασία των χωριών: Αένες, Αε-Ζαχαρέας, Αε-Μουχάλτς κ.ά. Κι όσο αφορά στο στίχο: «και τ’ Αεν Παύλ’ ιμ’ τα ραχ̆ά τρανόν αντάραν έχ’νε» προφανώς λέγεται για τον Αεν Παύλον της Κρώμνης.
* Στα Ποντιακά Φύλλα, τεύχη 4-5ο σελ. 38 για την Άδυσσα, μεταξύ των λογίων του χωριού αναφέρει τον Παναγιωτάκη Χαλκοκονδύλη μετατρέπονταν για άγνωστο σ’ εμένα λόγο το επώνυμο Χαλκοτινάντ’ σε Χαλκοκονδύλη. Η οικογένεια των Χαλκοτινάντων καταγόταν από τη Δίρχα της Τραπεζούντας από την οποία έφυγε περί το 1680 κατεφεύγοντας στην Άδυσσα. Ένας λόγιος ιερομόναχος από τους Χαλκοτινάντας υπέγραφε ως: Βαρνάβας Διρχαλιώτης. Σώζεται μάλιστα η οικία της οικογένειας αυτής όπου επί της καμάρας της εισόδου είναι γραμμένη η χρονολογία ΑΨΝ (1750). Μεταξύ των ενοριών της δεν αναφέρει την ερημωθείσα από το 1880 ενορία (μεζιρέν) Γαϊτανάντων, λόγω της μετανάστευσης των κατοίκων της στο χωριό Κιλλί πογάρ του Άκ Δάγ Μαδέν υπόλειμμα του παλιού χωριού Άδυσσα στο οποίο μετά την άλωση της Τραπεζούντας προστέθηκαν οι άλλες ενορίες προσφύγων. Επίσης, στην Άδυσσα και ιδιαίτερα στην τοποθεσία «Τ’ οπίσ’ η Παναγία» σώζονταν ερείπια Βυζαντινής Μονής αρχαιότερης της Παναγίας Γουμερά κατά την παράδοση. Οι σωζόμενοι εσωτερικοί τοίχοι της Μονής ήταν αγιογραφημένοι. Η Μονή καταστράφηκε συνεπεία υποχώρησης του εδάφους και γι’ αυτό το λόγο το μέρος εκείνο λεγόταν Όλισμαν. Εκεί κοντά στην εκκλησία αυτή στη θέση «Δώματα» φαίνονταν ερείπια παλιού εγκαταλειμμένου συνοικισμού.
* Στα Ποντιακά Φύλλα, τεύχος 10ο σελ.10 περί της ενορίας Ξοπολάντων και όχι Ξυπολά̤ντων. Στον Κώδικα της Μονής Γουμερά αναφέρεται ως Αλεξοπουλάντων και ο κάτοικος του χωριού ονομαζόταν Ξοπολέτες, αλλά το άκουσα και ως Ξοπολίων.
* Στα Ποντιακά Φύλλα, τεύχος 11ο περί Αρδαπέρ, πρόκειται προφανώς για το Αρταπίρ οι κάτοικοι του οποίου ονομάζονταν Αρταπιρενοί και φημίζονταν ως γιοσμάδες (δηλαδή πολύ στιλάτοι και με γούστο).
Για την Άρδασσα, η γραφή είναι σωστή καθώς έτσι προφερόταν. Κακώς μερικοί την γράφουν ως Άρτασα ή Άρντασα. Η υποδιοίκηση (καϊμακαμλίκ) λεγόταν Δορούλ (Ντορούλ) και περιελάμβανε το Μεσοχάλδιο. Οι κάτοικοι λεγόντουσαν Δορρουλήδες ή Δορρουλέτ’. Οι Γαρασαρώτες τους αποκαλούσαν Δερλέτες ίσως από τη λέξη Δρίλλαι ή από το άγνωστο σ’ εμάς Δορούλιον. Το φρούριο του Μεσοχαλδίου, το κλειδί αυτό της Τραπεζούντας βρισκόταν πάνω σε απρόσιτο βράχο επάνω από την Άρδασσα και σώζεται σε ερείπια. Υπάρχει μάλιστα η παράδοση την οποία άκουσα από τον πατέρα μου ότι κατά την από τους τούρκους πολιορκία του φρουρίου το 1461 είχαν καταφύγει εκεί πολλές γυναίκες, οι οποίες όταν είδαν ότι το φρούριο εκπορθείται γκρεμίστηκαν από τις επάλξεις στον γκρεμό και πέθαναν όλες προτιμώντας το θυσιαστικό θάνατο αποφεύγοντας την ατίμωση και την αιχμαλωσία.
Συνεχίζεται . . .
Μικρή συμβολή στο Γεωγραφικό και Ιστορικό Λεξικό της Επαρχίας Χαλδίας του κ Γεωργίου Κανδηλάπτη (Κάνεως) του Μελανοφρύδη Ποντιακή Εστία τεύχη 53-54
Ποντι(α)κή Ιστορία & Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com
