Καπή-Κιοϊ (Καπίκιοϊ) η αρχαία Ζούζη στη Ματσούκα της Τραπεζούντας Πόντου
Περνώντας κανείς τη συνοικία Δαφνούντος όπου βρίσκεται το λιμάνι της Τραπεζούντος αλλά και τα λαγηνάδικα, ανηφορίζει λίγο και αμέσως ακολουθεί την αριστερή όχθη του Πυξίτη ποταμού.
Στο 25ο χιλιόμετρο και νοτίως της Τραπεζούντος στη συμβολή των ποταμών της Μονής Σουμελά και Μονής Βαζελώνος, κείται το Τζεβιζλήκ (Δικαιόσημον), η έδρα των Βυζαντινών και Κομνηνών Αυτοκρατόρων, του Βάνδου Ματσουκέων (Καϊμακαμλίκι Ματσούκας). Καπή-Κιοϊ η Αρχαία Ζούζη της Τραπεζούντας του Πόντου. Δεξιά του Τζεβιζλήκ και του Πυξίτη ποταμού και ακριβώς άνωθεν αυτών απλώνεται το χωριό Καπή-κιοϊ, η αρχαία Ζούζα όπως αναφέρεται στους κώδικες της Μονής Βαζελώνα, τελευταίο χωριό της εκκλησιαστικής επαρχίας Τραπεζούντος. Οι τούρκοι μετονόμασαν τη Σούζα σε Καπή-κιοϊ (Πυλοχώρι) απ' τη σκοτεινή πύλη που υπήρχε στους πρόποδες του χωριού, στο μόνο αμαξιτό δρόμο που υπήρχε από την Τραπεζούντα προς το Ερζερούμ. Το Καπή-κιοϊ και η παρακείμενη Λειβερά, χωριά στεφανωμένα με πυκνότατα δάση από έλατα, οξυές, κλήθρες, αγριοκερασιές, σφανδάμους, με λειβάδια και νερά, αποτελούσαν ευχάριστα κέντρα παραθερισμού. Απ' το Καπή-κιοϊ η θέα προς την κεντρική Ματσούκα κάνει ημικύκλια οροσειρά κατάφυτη από έλατα με κορυφογραμμή την Χατζάβερα στα βόρεια, τη Μονή του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα στα Νοτιοδυτικά, Χαψή-κιοϊ και Λαραχανής και την κορυφογραμμή Μονής Σουμελά – Λειβεράς, Καπή-κιοϊ Νοτιοανατολικά. Στα δάση κοσμεί παράδοξος αειθαλής θάμνος κοκάρια λεγόμενος, με επιμήκη χονδρά φύλλα (ακριβώς όπως του καλλωπιστικού μονόκορμου φύκου) με κρινώδη ιόχροα άνθη. Επίσης άφθονοι θάμνοι αγριολεπτοκαρεών και άλλος παράδοξος θάμνος η Αζαλέα (Τσιφίνι) συμπληρώνουν τη γοητευτική βλάστηση. Το νέκταρ των χρυσοκίτρινων λουλουδιών της Αζαλέας έφερε ζάλη και μέθυσε τους στρατιώτες του Ξενοφώντος (Κάθοδος των Μυρίων 400 προ Χριστού): "Φάγοντες μέλι άγριον, σφόδρα μεθύσκουσιν εώκεσαν και τη τρίτη και τέταρτη ημέρα ανίσταντο ώσπερ εκ φαρμακοποσίας". Με κέντρο το Τζεβιζλήκ η θέα από το Καπή-κιοϊ έδειχνε τα χωριά με κατεύθυνση από ΒοριοΔυτικά – ΝοτιοΔυτικά – ΝοτιοΑνατολικά ως εξής: Ύλαξα, Κάμαχα, Χατσάβερα, Χαβά, Σπέλια, Τσιντσή, Κοστορτός, Μοντανός, Σονογιά, Παπάρζα, Δανίαχα, Σαχνόη, Θέρσα, Κουνάκα, Στάμα, Ποντίλα̤, Αδολή, Κρένασα Ζαβερά, Χαψή-κιοϊ, Χορτοκόπι, Άγουρσα, Λαραχανή, Κούτουλα, Σκόπια, Κουσπιδή, Αγουρζενός, Σκαλίτα, Λειβερά. Το Καπή-κιοϊ αποτελείτο από τέσσερις ενορίες, από Βορά προς Νότο: Ζερφυρή, Κοντού, Καρρά, Έντιμα και τέσσερις συνοικισμούς ή παραρτήματα των ενοριών: Μουρουζάντων, Αμπέλια̤, Κυζερά και Τζίαχα. Στους πρόποδες του χωριού βρισκόταν τοπωνυμία Χαλδ(αι)άντων με οικίσματα της εποχής των Κομνηνών καθώς μέχρι προσφάτων κατεδείκνυε ευανάγνωστη επιγραφή σε ερειπωμένο μεγάλο ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου με τοιχογραφίες αγίων φυσικού μεγέθους: "Αυτοκράτωρ Ιωάννης Κομνηνός , Α ..." Λίγο παραπάνω απ' την τοπωνυμία αυτή και κοντά στην Τζίαχαν βρίσκονταν τα ερείπια προχριστιανικού ναού όπου ο αείμνηστος λόγιος χωρίς σχολική μόρφωση Ιωάννης Μωυσιάδης παιδονόμος του Φροντιστηρίου επι ακρογωνιαίου πελώριου λίθου το 1916 έδειξε την επιγραφή: " ΑΥΡ... ΖΑΜΑΙCΕCΤΗC... EMAYT....ΒΩΜΟΥ....ΧΑΙΡΕΤ...ΟΙ ΠΑΡ..." Η ενορία Ζερφυρή ήταν κατωφερική, μάλλον ξηρότοπος με αραιά τα εξήντα σπίτια της αλλά όλα ήσαν περιτριγυρισμένα με ευρύχωρους κήπους καρποφόρων δένδρων και ιδίως με τις αειθαλείς Ροδαφινιές με τον παράδοξο καρπό ωσάν βότρεις (τσάμπουρα) μαύρων σταφυλιών. Στην άκρη της ενορίας υπήρχε καλοχτισμένος ναός της Ζωοδόχου Πηγής και στο κέντρο νεόχτιστο δημοτικό σχολείο. 
Στους πρόποδες της ενορίας Ζερφυρή σε βαθειά χαράδρα άλλοτε με πυκνό δάσος ελάτης και δρυός βρισκόταν ο συνοικισμός Μουρουζάντων, παράρτημα της ενορίας. Κατά την παράδοση, έλαβε την ονομασία από κάποιο γόνο των Μουρούζηδων που κατέφυγε στη χαράδρα αυτή μετά την άλωση της Τραπεζούντας και ζούσε με καρπούς αλλά και από την κτηνοτροφία στην οποία και καταγινόταν μέχρι των τελευταίων ημερών και οι πρόγονοι μας στην περιοχή εκείνη, οι οποίοι έφεραν το επίθετο Μουρουζάντ(αι). Διατηρούσαν μάλιστα με περηφάνια την παράδοση της καταγωγής τους. Απ΄ τις αρχαιότερες οικογένειες ήταν : οι Καλαϊτζάντ(αι), οι Τηλιαβεράντ(αι), οι Δερβισιάντ(αι), οι Κουφρακάντ(αι) και οι κλωστοί Εγηπάντ(αι). Απ' την ενορία Ζερφυρή ακολουθούντες ευθύ δρόμο και μέσα από ελατόφυτο δάσος απ' όπου περνάει ρυάκι με καταρρακτώδη νερά και σε απόσταση 20 λεπτών με τα πόδια φτάνει κανείς στην ενορία Κοντού. Κείται επι τραπεζοειδούς λόφου με ανηφορική επιμήκυνση ώστε τα τελευταία σπίτια να πλησιάζουν στο παρακείμενο δάσος. Τα σπίτια είναι πυκνά μεταξύ τους και όλα έχουν ευρύχωρο περίβολο με καρποφόρα δέντρα, κυρίως ροδαφινιάς. Η ενορία Κοντού είχε περίπου ενενήντα οικογένειες, οι περισσότερες εκ των οποίων έφεραν το επίθετο Λαζαράντ(αι). Παλιότερες οικογένειες ήταν : οι κλωστοί Σοφάντ(αι), οι Πεκτασιάντ(αι), οι Μωυσάντ(αι) και νεότερες: οι Γιαννακάντ(αι), οι Κουσ̌άντ(αι) και οι εκ της οικογενείας των Λαζαράντων, Καλπακάντ(αι) και Παπαδάντ(αι). Οι Λαζαράντ(αι) κατέβηκαν απ' τα μεταλλεία της Χαλδίας και το έργο τους ήταν η κατήχηση των προσωρινά και λόγω σκληρών συνθηκών εξισλαμισθέντων χριστιανών. Το έργο τους αυτό δυστυχώς είχε αποτύχει αλλά εκείνοι οι κλωστοί Χριστιανοί τελούσαν τις λατρευτικές τους ακολουθίες κρυφά. Όταν μετά το Χάτ-ι-Χιουμαγιούν το 1856 αναγνωρίστηκαν οι κρυφοί χριστιανοί, χτίστηκε με αυτοκρατορικό φιρμάνι στη Ματσούκα ο ναός του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος στην ενορία Κοντού. Τότε αείμνηστος Ι. Βερναδάκης από την Πετρούπολη χορήγησε τα πρώτα χρήματα για το κτίσιμο της μοναδικής στη Ματσούκα Βερναδάκειου Κεντρικής Αστικής Σχολής στον ίδιο περίβολο με τον ιερό ναό του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Μεγάλη ελαιογραφία του ευεργέτου κυρού Ι.Βερναδάκη εσώζετο μέχρι της καταστροφής και του ξεριζωμού του Ελληνισμού απ' τη γή του Πόντου. Ο αυλόγυρος του σχολείου και του ναού ισοπεδώθηκε και δύο καρυδιές, δύο σμίλακες, δύο κυπαρίσσια νεαρά και μια αιωνόβιος και πανύψηλη ελάτη που την αγκάλιαζαν 4 παιδιά με απλωμένα χέρια συμπλήρωναν ευλαβικά τον ιερό χώρο της Παιδείας της Λατρείας και της ασκήσεως της Δικαιοσύνης από τους μειζότερους του χωριού στο υπαίθριο δικαστήριο. Ακολουθώντας το δρόμο νοτιοδυτικά ανάμεσα σε ωραίο δασύλλιο με έλατα, θάμνους, κρανιές, αγριομουσμουλιές (τα πεμπελίδια̤) με στρατόχειλα στολισμένα από αγριοτριανταφυλλιές, λευκά κρίνα, αγριογαρύφαλλα, μονόχρωμα ία κλπ ... φτάνει κανείς στην ενορία Καρρά συνεχόμενη με την ενορία Έντιμα και τα παραρτήματα Αναμεσάδ(ι), Κυζερά, και Τζίαχα (160 σπίτια). Χαρακτηριστικές είναι οι ονομασίες των χωριών και τοπωνυμιών της Ελληνόφωνης αυτής περιοχής του Πόντου (Τραπεζούντος – Χαλδίας – Ροδοπόλεως). Ελάχιστα φέρουν τουρκικά ονόματα, κατοικούμενα αποκλειστικώς από έλληνες. Τα λοιπά φέρουν ελληνικά ονόματα ή με ελληνόφωνη κατάληξη από την εποχή του Αποικισμού και μετά τον εκχριστιανισμό των πολυάριθμων φυλών (Χάλυβες, Μοσύνοικοι, Δρίλαι, Κόλχοι, Λαζοί, Αρμένιοι ...κλπ). Στα περισσότερα τοπωνύμια και χωριά κυριαρχεί το γράμμα ζ και το τσ και η κατάληξη: -οη, -ρα, -ερα, -αχα. Όπως λόγου χάρη: Ζανόη, Ζίλμα, Ζιλμερά, Ζερφυρή, Ζούζα, Ζαβρία, Τσουπανόη, Τσουκανόη, Τσιπνή, Σαχνόη, Κομερά, Μαζερά, Κυζερά, Κάμαχα, Δανίαχα, Χαζδένια, Τσούμαχα. 
Το Καπή-κιοϊ είχε μόνο δέκα τούρκικες οικογένειες με ελληνόφωνους (Κυζερά). Γενικά το τμήμα Ματσούκας είχε αμιγή Ελληνικό πληθυσμό με εξαίρεση τρία τέσσερα αμιγώς τουρκικά ή με μικτό πληθυσμό κατοίκους αλλά κι αυτά επίσης είχαν ελληνική ονομασία, όπως: Μεσοχώρ(ι), Σπέλια, Ύλαξα. Το τελευταίο λέγεται ότι ονομάστηκε έτσι απ τους χριστιανούς ως δηλωτικό ότι ήλλαξαν (άλλαξαν) τη θρησκεία τους ή κατ' άλλους σκωπτικώς διότι ύλαξαν –ύλαζαν (αόριστος του υλάζω – υλάκτω) = ποιώ άμον σ̌κύλος. Τα σπίτια της ενορίας Καρρά ήταν κάπως αραιότερα μεταξύ τους ενώ της ενορίας Έντιμα αρκετά πυκνότερα. Όλα όμως είχαν ευρύχωρο κήπο (κεπίν) και καρποφόρα δένδρα. Το υπερκείμενο απότομο δάσος έκανε την ενορία Καρρά λίγο πληκτική σε αντίθεση με την ενορία Έντιμα και Κοντού που είχαν ορίζοντα ως τις εκβολές του Πυξίτη ποταμού παρά την Τραπεζούντα. Καλοχτισμένη εκκλησία (ναό) με κιονωτό νάρθηκα και λαμπρότατο τέμπλο είχε η ενορία Καρρά τιμώμενη στο γεννέσιον της Θεοτόκου. Ομοίως νεόκτιστο ναό είχε και η ενορία Εντίμων καθώς και σχολικά κτίρια. Στα τελευταία χρόνια η Βερναδάκειος Κεντρική Αστική Σχολή λειτουργούσε και ως Σχολαρχείον ή πλήρης επτατάξιος αστική σχολή καθώς μεταρρύθμισε τα δημοτικά σχολεία ο αείμνηστος Γυμνασιάρχης του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος Νικόλαος Λιθοξόος. Εκ των αρχαιοτέρων οικογενειών των δύο ενοριών ήσαν: οι Αρναουτάντ(αι), οι Παρασκευάντ(αι), οι Σεβλιαράντ(αι), οι Ποπαδάντ(αι), οι Αμανατάντ(αι), οι Ατιλετσάντ(αι), οι Σιρβάντ(αι), οι Κουσ̌ιάντ(αι), οι Δεριμτζάντ(αι), και οι Τζαμπερτάντ(αι) από τις οποίες ο επιζών σεβάσμιος καθηγητής των μαθηματικών Κωνσταντίνος Τσαμπερτίδης, διδάξας στην Κερασούντα στην Ι. Σχολή Καισαρείας, στο Φροντιστήριο και αργότερα στην Ελλάδα. Πάνω απ΄το Καπή-κιοϊ υπέρκειται το Ράχος (ράχη) όπου τα τσ̌αίρια και το πρωτοπάρχαρο (Απρίλης-Μάης), για να ακολουθήσει το τρανόν το Παρχάρεμαν στου Κουθάλ – Φαβατά – Μονενέ – Τσιμισκή, οροπέδια σε υψόμετρο 2000 και πλέον μέτρων μεταξύ των συγκροτημάτων των χωριών Σάντας και Κρώμνης.
Ο κόσμον όλεν κάμ' και ζεί και πορπατεί ληγάρια̤
κι' εγώ άμον τον παλαλόν μετρώ τσ' εγάπ'ς τ' ιχνάρια̤
Θα χτίζω και 'ς τον τάφον ατ΄ς τρία παραθυρίτζας,
΄ς τ' έναν να κάμ' Ανατολή, ΄ς τ' άλλο Ήλο̤ν κι' ημέρα
και 'ς τ' άλλο το μικρότερον ν' εμπαίν' κι' εβγαίν' αγάπη.
Απόσπασμα από ανέκδοτη λαογραφική μονογραφή του κ. Δημ. Χ. Λαζαρίδη στην Ποντιακή Εστία, Τεύχος 6ον, Αθήναι 1950.
Περισσότερα στοιχεία για το Καπίκιοϊ της Τραπεζούντας μπορείτε να αντλήσετε στους παρακάτω συνδέσμους: Γαμήλια έθιμα εκ του χωρίου Καπίκιοϊ της Τραπεζούντας του Πόντου / Παρέβγαλμαν - Νίκος Χαλυβόπουλος, Δημώδες άσμα Καπίκιοϊ Τραπεζούντας / Κωνσταντίνος Κηρυκόπουλος Βαϊζογλης Έντιμα Καπίκιοϊ Τραπεζούντας / Θαρρείς μωρόν παιδίν είσαι - Καπίκιοϊ Τραπεζούντας Πόντου - Νίκος Χαλυβόπουλος / Καπή-Κιοϊ - Καπίκιοϊ Ματσούκας - Η Αρχαία Ζούζη του Πόντου / Ν’ αηλί εμέν’ Τρυγόνα μ’ - Ανέκδοτο δημοτικό τραγούδι Καπίκιοϊ Τραπεζούντας
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
