Οι εξαρχίες και τα χωριά της Ματσούκας του Πόντου

H Mατσούκα είναι μία περιοχή νοτίως της Τραπεζούντας. Έως το 1923 στην Ματσούκα υπήρχαν 70 χωριά, 47 απο αυτά ήταν Ελληνικά, 9 μικτά και μόνο 14 τους ήταν Τουρκικά. 

Μέχρι τις μέρες μας τα τρία μεγάλα Ελληνικά μοναστήρια (Ιωάννης Ζαβουλών ή Βαζελώνας, Παναγία Σουμελά και Γεώργιος Περιστερεώτας) συντηρούνται. Σήμερα στη περιφέρεια της Ματσούκας  οι απόγονοι των Ελλήνων πού αναγκάστηκαν να γίνουν μουσουλμάνοι μιλούν ακόμη ελληνικά. Ίσως η λέξη Ματσούκα να παράγεται από τη λέξη ματσούκι, που σημαίνει ραβδί, ξύλο που κρατάει ο άνθρωπος στο χέρι, προφυλασσόμενος από κάθε επιτιθέμενο άνθρωπο ή ζώο. Στην Άνω Ματσούκα και ιδίως σην Κουνάκα δεν περπατούσε άνδρας δίχως να κρατάει «την ματσούκα», το «στουράκ'» κατά την τοπική διάλεκτο. Έτσι η περιοχή λέγονταν «Ματσούκα»και οι κάτοικοί της Ματσουκαίοι ή Ματσουκάτ'. Δείτε το σχετικό βίντεο για τον Ελληνισμό της περιφέρειας της Ματσούκας του Πόντου

Εξαρχία Άνω Ματσούκας
Η Άνω Ματσούκα είναι το αρχαιότερο τμήμα της Ματσούκας. Οικίστηκε από διωμένους χριστιανούς του Ρωμαίου Βαλερίου γύρω στα 260 μ.χ. Οι πρώτοι αυτοί χριστιανοί κατοικούσαν στα παράλια του Πόντου, όμως, αφού εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους, ίδρυσαν τους πρώτους οικισμούς της Ματσούκας, τη Μαντρακενή και το Χαψίν, το μετέπειτα Χαψίκιοϊ. Η Άνω Ματσούκα καταλαμβάνει το νοτιότερο μέρος της Ματσούκας και συνορεύει με τα χωριά της Χαλδίας, Ζύγανα, Τσιμερά, Μούζενα, Σταυρίν και Κρώμνη. Αποτελείται από 11 χωριά, 4 του Χαψίκοϊ και 7 της Μαντακενής. Όλα και τα 11 ανήκουν στην εξαρχία της μονής του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου του Βαζελώνα.
Χαψίκοϊ -Hamsiköy Κοινή ονομασία 4 χωριών της Άνω Ματσούκας
Ζάβερα-Dikkaya - Τσιαχαράντων - Μελιανάντων - Φαργανάντων. Μεγαλύτερο χωριό ήταν του Τσιαχαράντων. Και τα 4 χωριά μαζί είχαν πάνω από 1.300 κατοίκους, όλους Έλληνες χωρίς κανένα Τούρκο.
Ζάβερα-Dikkaya.  Αμιγές ελληνικό χωριό με 350 κατοίκους. Η Ζάβερα είχε 2 οικισμούς, του Δάβαρ και του Ζευτήλ.
Μελιανάντων -Çıralı.  Είχε 230 κατοίκους. Αποτελείται από δυο μικρές συνοικίες, του Μάγγαν και του Σαπάντων. Ψηλά σε υψόμετρο 2.200 μ. είχε το μεγάλο παρχάρι τα «Βαθέας Έλας» με 40 καλύβες.
Τσιαχαράντων. Το μεγαλύτερο σε πληθυσμό χωριό της Άνω Ματσούκας με 450 κατοίκους. Αποτελείται από τρεις συνοικίες, το Μυτικαρέν, του Άγε-Σαράντων και του Μαρδίτα.
Φαργανάντων -Güzelyayla.Είχε 370 κατοίκους και τρεις συνοικίες, τα Παρθένια, τα Εναύλια και το Στρατίκ.
Αδολή -Anayurt. Ελληνικό χωριό με 250 κατοίκους.
Κρένασα με 300 κατοίκους.
Γιαννακάντων -Gürgenağaç με 250 κατοίκους και είχε ένα απέραντο Παρχάρι την «Τουρνάκελη» στις πλαγιές του όρους Καρά-καπάν.
Κουνάκα -Bağışlı  με 270 κατοίκους. Είχε τρεις συνοικισμούς, των Αραπάντων, των Τσεκεράντων και το Μεσορύμ'. Στην Κουνάκα βρίσκονταν και η μεγάλη σπηλιά «Αγροστάλ».
Ποντίλα -Güzelce με 200 κατοίκους
Γιαννάντων -Yazilitas με 300 κατοίκους
Στάμαν -Başar είχε 300 κατοίκους Έλληνες και 100 Τούρκους. Είχε τρεις συνοικίες: Ραχίν - Κουϊρουκάντων - Χαλάβ.

Εξαρχία της Παναγίας Σουμελά. Η εξαρχία της Παναγίας Σουμελά είχε οκτώ χωριά γύρω στη Μονή της Παναγίας Σουμελά και σε μικρή απόσταση μεταξύ τους. 

Λιβερά -Yazlik Koyu
Μικρή κωμόπολη της Ματσούκας, έδρα της Μητρόπολης Ροδόπολης και ονομαστικό θέρετρο των Τραπεζουντίων για το φημισμένο υγιεινό κλίμα της. Προ του ξεριζωμού είχε 1.200 κατοίκους όλους Έλληνες, εκτός από μερικούς εξισλαμισθέντες, οι οποίοι συνέχιζαν να μιλούν την Ποντιακή διάλεκτο. Στη Λιβερά οργανώνονταν κατά το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων Μωμογέρια. Αυτά ήταν διαφορετικά από τα μωμογέρια των άλλων χωριών της Ματσούκας. Από τη Λιβερά καταγόταν η πανέμορφη Μαρία Γκιουλ-Μπαχάρ, που έγινε γυναίκα του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β' και μητέρα του Σελίμ Α'. Δείτε το σχετικό βίντεο για τη Λιβερά της Ματσούκας του Πόντου

Κουσπιδή -Coşandere. Αμιγές ελληνικό χωριό στο ποτάμι της Παναγίας. Είχε 450 κατοίκους. Η παράδοση λέει πως στου Κουσπιδή φιλοξενήθηκαν οι κτήτορες της Μονής Σουμελά Βαρνάβας και Σωφρόνιος πριν φτάσουν στο όρος Μελά.
Λαραχανή -Akarsu. Κεφαλοχώρι με 1.500 κατοίκους χριστιανούς και 500 κατοίκους Τούρκους. Το όνομα της κατά τον Ε. Ελευθεριάδη προέρχεται από τις δύο λέξεις Λάρας και Χάνι – Λαραχανή. Η Λαραχανή ήταν γενέτειρα του Λαογράφου-Συγγραφέα Ελευθέριου Ελευθεριάδη, που συνέγραψε τα «Λαογραφικά» της Λαραχανής. Στην Λαραχανή υπήρχαν πολλοί κλωστοί, οι οποίοι ομολόγησαν την πίστη τους στην αρμόδια επιτροπή στην Κωνσταντινούπολη στα 1857 και έγιναν φανερά χριστιανοί.
Σκαλίτα -Altindere. Ελληνικό χωριό με 250 κατοίκους. Ήταν σκαρφαλωμένο στους πρόποδες του όρους Μελά, μισή ώρα (πεζή) από τη μονή της Παναγίας Σουμελά. Του Σκαλίτα ήταν η γενέτειρα του μεγάλου ευεργέτη της Τραπεζούντας Σάββα Τριανταφυλλίδη, ο οποίος δίδαξε στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας από το 1816-23. Συνέβαλε πολύ στην προβολή του φροντιστηρίου και στη μόρφωση της νεολαίας. Από του Σκαλίτα ήταν επίσης η καταγωγή του ιστορικού Περικλή Τριανταφυλλίδη. Ο Π. Τοπαλίδης αναφέρει στην Ιστορία της Μονής Αγίου Ιωάννου Προδρόμου του Βαζελώνα, ότι στου Σκαλίτα υπήρχαν καλοί αγιογράφοι.
Κούτουλα -Kırantaş. Αμιγές ελληνικό χωριό με 500 κατοίκους. Κύριο λαϊκό μουσικό όργανο οι Κουτουλέτ' είχαν το αγγείον, το τουλούμ'.
Άγουρσα -Bakımlı. Αμιγές ελληνικό χωριό κοντά στη Λαραχανή. Είχε πληθυσμό 750 κατοίκους, όλους Έλληνες ορθόδοξους χριστιανούς. Στα μέσα του 19 ου αιώνα (1850) είχε γύρω στους 200 κρυπτοχριστιανούς, που με το Χάττι – χουμαγιούμ το 1856 φανερώθηκαν και έγιναν φανεροί χριστιανοί, όπως μαρτυρεί ένα επιτροπικό γράμμα φυλαγμένο στη βιβλιοθήκη της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών. Έχει καταχωρισθεί στο κεφάλαιο « Ο Κρυπτοχριστιανισμός της Ματσούκας». Το όνομα του χωριού κατά την άποψη του Α. Παπαδόπουλου προέρχεται από τη μετοχή του ρήματος άγω-άγουσα. Παλαιότερα, λέει, το χωριό λεγόταν Άγουσα, διότι η άγουσα οδός του Καρα Καπάν περνούσε από την Άγουρσα. Το γράμμα ρ παρεμβλήθηκε αργότερα για εύκολη προφορά από τους κατοίκους. Κατά άλλη παράδοση το όνομα του χωριού υπογραμμίζει τη γενναιότητα των ανδρών και το χωριό (άγουρος=άνδρας). Η Άγουρσα είχε κατά κανόνα εύσωμους και λεβέντες άνδρες. Μεγάλη φήμη είχαν οι κάτοικοι της Άγουρσας στο παραδοσιακό μακρόσυρτο τραγούδι της Ματσούκας. Το «Ματσουκάτ' κον το μακρύν» της Άγουρσας ήταν το καλύτερο και το πιο ιδιόμορφο και μακρόσυρτο.

Εξαρχία Γαλίανας. Το όνομα Γαλίανα ή Γαλίαινα ισχυρίζονται μερικοί πως προέρχεται από τη λέξη γάλα, γιατί όλη η περιοχή είχε μεγάλη κτηνοτροφία. Άλλοι παραδέχονται ότι η λέξη προέρχεται από τη λέξη κάλια σύμφωνα με το τοπικό γλωσσικό ιδίωμα, όπως και στη Χαλδία το Κ προφέρεται Γ. Κάλια-Γάλια που σημαίνει μεταλλείο και υπήρχε στο όρος Μανοή. Κατά τον Χ. Κιαγχίδη υπάρχουν δύο άλλες εκδοχές α) Στη Γαλίανα υπάρχει το όρος Γαληνός. Το όρος αυτό έλαβε το όνομα από ένα βυζαντινό στρατηγό, τον λεγόμενο Γαληνό, που σκοτώθηκε εκεί σ' έναν πόλεμο μεταξύ Βυζαντινών και Περσών και β) η άλλη εκδοχή είναι : Από την Άννα θυγατέρα του Δαυίδ έγινε η φράση Καλή Άννα = Καλιάνα = Γαλίανα. Σημειωτέον η Άννα Κομνηνή ήταν αγαπητή στους κατοίκους της περιοχή καθώς επίσης και ευεργέτιδα. Δείτε το πρώτο αφιερωματικό βίντεο για τη Γαλίανα ή Γαλίαινα της Ματσούκας του Πόντου / Δείτε το δεύτερο αφιερωματικό βίντεο για τη Γαλίανα ή Γαλίαινα της Ματσούκας του Πόντου

Πιπάτ. Μικρό τουρκικό χωριό με 30 οικογένειες. Κοντά στο Πιπάτ' ήταν και ένα άλλο τουρκικό χωριό, η Μαχουλέξα με 30 οικογένειες.
Ρωμανού ή Τσαγγάρ'-Ergin με 200 κατοίκους.
Κατρούλ'. Τουρκικό χωριό με 40 οικογένειες.
Μαντρανού-Alataş. Ελληνικό χωριό με 450 κατοίκους
Μισαηλάντων. Ελληνικό χωριό με 250 κατοίκους, πατρίδα του πρώτου Μητροπολίτη Ροδόπολης Γενναδίου Μισαηλίδη.
Ζαβρία ή Ζεβρία. Είχε 40 οικογένειες, όπου παλιότερα κατοικούσαν Αρμένιοι, τους οποίους οι Έλληνες ονόμαζαν ζερβούς (αριστερούς).
Αρμενού -Armanos. Είχε 500 κατοίκους. Οι πρώτοι κάτοικοι ήταν Αρμένιοι, οι οποίοι αργότερα έφυγαν. 
Σεϊτανάντων. Είχε 200 κατοίκους.
Κοτύλια με 200 κατοίκους. Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μας βίντεο στα Κοτύλια της Ματσούκας του Πόντου 

Λειβάδια -Çayırlar. Μεγάλο χωριό με 800 κατοίκους. Τα Λειβάδια ήταν η γενέτειρα του Χαρ. Κιαγχίδη, που ασχολήθηκε με τα κοινά των Ποντίων.
Κουτουλά -Ormaniçi. Είχε 350 κατοίκους Έλληνες. Κοντά υπήρχε το χωριό Δεμιρτζάντων καθώς επίσης και οι συνοικισμοί Τσιναλάντων και Παροτάντων.
Μεσοχώρ' Özdil. Τουρκικό χωριό με 350 κατοίκους όπου κατοικούσαν οι αγάδες του τόπου.
Ξυλάτια. Οικισμός με 20 οικογένειες χριστιανών και μουσουλμάνων.
Βάλαινα -Şahinkaya με 100 ελληνικές οικογένειες

Εξαρχία Κάτω Ματσούκας
Τσεβισλούκ. Είχε 40 τουρκικές οικογένειες. Είχε έδρα Καϊμακάμη, επάρχου, ήταν το αρχαίο Δικαίσημο, αι Καρυαί των Κομνηνών. Στα 1857 ήταν έδρα της επιτροπής αναγνωρίσεως των κρυπτοχριστιανών της Ματσούκας, κατ' εφαρμογή του Χάττι- χουμαγιούμ, στα 1912-1922 τόπος εκτελέσεως Ελλήνων χριστιανών.
Καπίκιοϊ -Kapıköy - η αρχαία Ζούζα, προ του 1922 είχε 1.200 κατοίκους. Ήταν χωρισμένο σε 4 ενορίες : Ζερφυρή, Κοντού, Καρά και Έντιμα. Ακόμα είχε 4 μικρούς συνοικισμούς: Μουρουζάντων, Αμπέλια, Κιζερά και Τσιάχα. Μόνο στην Κιζερά βρίσκονταν 10 οικογένειες Τούρκων και αυτοί ήταν ελληνόφωνοι. Δείτε το σχετικό βίντεο για το Καπί-κιοϊ. 

Χατσάβερα. Τουρκικό χωριό με 550 κατοίκους
Ίλαξα. Τουρκικό χωριό με 280 κατοίκους
Μαγουρά. Τουρκικό χωριό με 290 κατοίκους
Σολτόη. Τουρκικό χωριό με 280 κατοίκους
Μαντζάντων. Με 150 κατοίκους. Κατά το Σ. Ιωακειμίδη το χωριό δημιουργήθηκε μετά το 1828 από πρόσφυγες της Κρώμνης.
Μαζερά. Ελληνικό χωριό με 230 κατοίκους.
Ζανόη -Akmescit. Είχε 250 κατοίκους Έλληνες και 200 κατοίκους Τούρκους.
Κοσμά. Ελληνικό χωριό με 400 κατοίκους απέναντι από του Ματαρατσή.
Κάτω Χορτοκόπ'-Kozağaç. Ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της Κάτω Ματσούκας. Το κύριο χωριό αποτελούμενο από δύο συνοικισμούς, το Άνω Χορτοκόπ' με 600 κατοίκους Έλλληνες και το Κάτω Χορτοκόπ' ή Αγία με 700 κατοίκους εκ των οποίων οι 400 ήταν Τούρκοι. 

Θέρσα -Kiremitli
Μικρό χωριό με 250 κατοίκους μισούς Έλληνες και μισούς Τούρκους, οι οποίοι ήταν εξισλαμισθέντες χριστιανοί κατά τα χρόνια των Τερέπεγηδων και φέρονταν πολύ αντιχριστιανικά προς τους χριστιανούς. Στα 1916 όλοι οι χριστιανοί κάτοικοι εκδιώχθηκαν από τους Τούρκους και τα ελληνικά σπίτια λεηλατήθηκαν. Δράστες ήταν οι Τούρκοι του χωριού με πρωτεργάτη τον Εγίπ-Ζατέ-Αγά.
Χαμουρή -Sukenan
Αμιγές ελληνικό χωριό με 350 κατοίκους. Κατά πληροφορίες του Παν.Τοπαλίδη, από τη Χαμουρή καταγόταν ο αδυσώπητος και σκληρός Τερέπεγης Απτή αγάς, που ήταν ο χειρότερος τύραννος της Ματσούκας, ανήθικος και αιμοσταγής. Τα τρία χωριά Χαμουρή, Θέρσα και Σαχνόη παλαιότερα ήταν ένα χωριό.
Λαλατσάντων
Ελληνικό χωριό με 150 κατοίκους.
Σαχνόη -Köprüyanı
Ελληνικό χωριό με 270 κατοίκους.
Μουλάκα. Τουρκικό χωριό με 200 κατοίκους. Στα 1916 στην εποχή των εξοριών λέγεται ότι οι Τούρκοι της Μουλάκας συμπαραστάθηκαν, όσο ήταν δυνατόν τους κατατρεγμένους χριστιανούς.
Μουντανός. Ελληνικό χωριό με 250 κατοίκους. Οι περισσότεροι κάτοικοι χάθηκαν στους δρόμους της εξορίας στα 1918, στην περιοχή του Ερζερούμ.
Δανείαχα -Çeşmeler. Ελληνικό χωριό με 650 κατοίκους, όπου υπήρχαν και λίγοι Εβραίοι.
Κοστορδός. Είχε 200 κατοίκους. Κοντά υπήρχαν και τα τουρκικά χωριά Πογότσ' με 200 κατοίκους και Πόπαρα με 150 κατοίκους.
Χαβά με 125 Έλληνες και 125 Τούρκους
Τσίντζι-Χαβά με 60 Έλληνες και 90 Τούρκους
Σπέλλα -Ocaklı με 150 Έλληνες και 300 Τούρκους
Σανογιά με 150 Έλληνες και 100 Τούρκους
Ποπάρζη -Çamlıdüz με 100 Έλληνες και 50 Τούρκους.

Πηγή: blog Πατρίδα μας είναι ο Πόντος.

Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com 

Add comment