Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας Α' (Άγιος Ιωάννης Μούζενας, Άγιος Ιωάννης Νίβαινας, Άγιος Ζαχαρίας, Άγιος Μιχαήλ, Άγιος Παύλος, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Ηλίας, Αγιέρα, Αγγερί, Αεριμίτσα, Αργίδ, Άδυσσα ή Άδησσα,
Ο Άγιος Ιωάννης πολύ μικρό χωριό αποτελούμενο από 5 οικήματα στη Μούζενα, με ναό απ' τη Βυζαντινή εποχή. Διατηρείται ευλαβικά απ' τους τούρκους λόγω της θαυματουργικής του δύναμης. Κείται μεταξύ των χωρίων Χάραβας και Μασούρας σε κατωφερές έδαφος.
Σχόλια στο Γεωγραφικό και Ιστορικό Λεξικό Επαρχίας Χαλδίας του Γεωργίου Κανδηλάπτη Γ'
Ο Άγιος Ιωάννης ο Νιβαίνης. Κείται κοντά τον ποταμό της Νιβαίνης. Είχε 50 ομογενείς (ελληνικές) οικογένειες και ναό προς τιμήν του Αγίου ενδόξου προφήτου Προδρόμου οπότε κατά την 29η Αυγούστου γινόταν μεγάλη πανήγυρις στην οποία συνέρρεε πλήθος κόσμου απ' όλη την Χαλδία. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την γεωργία και οι άνδρες στη Ρωσία μετέρχονταν το επάγγελμα του κτίστη (όπως στην περισσότερες περιοχές στον Πόντο, έτσι κι εδώ οι άρρενες Έλληνες ξενιτεύονταν ως οικονομικοί μετανάστες). Με τον ερχομό τους στην Ελλάδα εγκαταστάθηκαν στον Καλλιθέα Αλεξανδρουπόλεως και στην Νέα Αργυρούπολη (Στρέζοβον) του νομού Κιλκίς. Γεωγραφικόν & Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας του Πόντου / Α΄ μέρος
Ο Άγιος Ζαχαρίας. Οροπέδιο ανατολικά της Κρώμνης με ομώνυμο παρεκκλήσιο και διαυγέστατη πηγή έχουσα καθαρό νερό και θερινού σταθμού με καφενεία και εργαστήρια (καταστήματα) καθώς λόγω του αξιόλογου κλίματος και του γάργαρου νερού, αποτελούσε θέρετρο των Τραπεζουντίων αλλά και ενδιάμεσος σταθμός των διερχόμενων καραβανιών και αποθανατίστηκε στα τραγούδια των Κρωμναίων.
Ο Άγιος Φωκάς. Χωριό στην περιφέρεια της Λιουζάννης με 30 οικογένειες. Διατηρούσε Σχολή και ναό του Τιμίου Σταυρού. Το χωριό αυτό ήταν αρχαίο και πιστεύεται ότι χτίστηκε σε ανάμνηση του Αγίου Φωκά ο οποίος σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση είχε κατακεραυνωθεί ή φονευθεί από έναν αξιωματικό σ' εκείνον τον τόπο. Στη διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου οι κάτοικοι του χωρίου Άγιος Φωκάς εξορίστηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας γιατί θεωρήθηκαν απ' τους τούρκους ως επαναστάτες. Για το χωριό αυτό είχε γράψει και ο Ι. Φαλμεράϊερ (Ιστορία της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας, σελ 223).
Ο Άγιος Μιχαήλ. Αρχαίο χωριό κείμενον στην περιοχή του ποταμού Καρά-Μουσταφά άλλοτε 90 οικογένειες και κατά το 1923 μόνο 40. Βρισκόταν σε εύφορη πεδιάδα με κήπους και οπωροφόρα δέντρα. Οι κάτοικοι διέπρεπαν ως άριστοι κτίστες και αρτοποιοί στην Ανατολή. Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο (Οκτώβριος 1853 - Φεβρουάριος 1856) μετοίκησαν στην Ρωσία. Το χωριό στο οποίο μετοίκησαν υπάρχει έως σήμερα και ονομάζεται хасаут-греческое. Μπορείτε να δείτε τη σχετική μου έρευνα και δημοσίευση στον ακόλουθο σύνδεσμο: Απο τον Άγιο Μιχαήλ Αργυρούπολης Πόντου στο Ελληνικό χωριό Хасаут-Греческое στη Ρωσία. Διατηρούσε ναό προς τιμή του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου όπου την 25η Οκτωβρίου γινόταν μεγάλη πανήγυρις αλλά κι' ακόμη έναν ναό των αρχιστρατήγων Μιχαήλ και Γαβριήλ, εξ' ου και το όνομα του χωρίου. Καθώς έφευγαν διωκόμενοι για την Ελλάδα, οι κάτοικοι του χωριού έκρυψαν τα έξοχης τέχνης εικονίσματα των ναών σε πανύψηλα σπήλαια του της περιοχής τους. Απ' την Αργυρούπολη απέχει δύο ώρες και κείται μεταξύ των χωρίων Χούς-Χάραβας, Θέμπεδας, Κοτυλίων και αρμενικής μονής Βάγκ. Δίπλα στο χωριό υπήρχε πανύψηλο βουνό στο οποίο ζούσαν άγριες αίγες. Απ' το χωριό αυτό μετοίκησαν και διέπρεψαν στην Αργυρούπολη οι οικογένειες των ευγενών: Χατσηζηαννίδων ή Φατζηκωνσταντινίδων, Διονυσιάδων και Κοντοζίδων οι οποίες διέπρεπαν στο εμπόριο κατά τον 19ο αιώνα. Κάτω απ' το χωριό, στον ποταμό Καραμουσταφά βρισκόταν η έπαυλη του ΧατζηΚωνσταντίνου Ιωαννίδη, ένας επίγειος παράδεισος.
Ο Άγιος Παύλος. Οροσειρά του Κιαβούρ-δάγ, ύψους 2.700 μέτρων, μεταξύ των χωρίων Αυλη-άννης Χόψιας. Εκεί βρίσκονται και οι πηγές του ποταμού της Τσίτης και της Νιβαίνης ως και οι παραπόταμοι του Λύκου. Στις πλαγιές του βουνού αυτού ανέβαιναν οι Τσιαπνίδες κτηνοτρόφοι απ' την παραλία του Εύξεινου Πόντου για παραθερισμό μαζί με τα ποίμνια τους αλλά και πολλοί άλλοι εκ των ποταμίων χωρίων Σίδης και Τσίζερας. Πίστευαν ότι το όρος Άγιος Παύλος ήταν το όρος Θήχη του Ξενοφώντος καθώς με καθαρό καιρό φαίνεται ο Εύξεινος Πόντος (απ' όπου είχε αναφωνηθεί το θάλαττα-θάλαττα). Για το ύψος του, εξυμνήθηκε και αποθανατίστηκε στα λαϊκά δημώδη άσματα του Πόντου ως εξής : "Οι μηρμήκες είχαν γάμον, ΄ς σον ψηλόν τον Άγιον Παύλον" και "Και τ' άγιαν Παύλι μ' τα ραχ̌ιά τρανόν αντάραν έχνε". Αϊ-Κώστας Οροσειρά Πόντου διακλάδωση Άεν Παύλου και Αυλίανας. Παντελή Η Μελανοφρύδη 1952
Ο Άγιος Γεώργιος, η βορειότερη ενορία των Αμπρικάντων με 18 οικογένειες και φερώνυμο Ιερό Ναό προς τιμή του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου. Κείται κοντά στο άλλοτε χριστιανικό χωριό Λυκορράς και στα επτά Ραχ̌ία.
Ο Άγιος Ηλίας. Χωρίον ομογενών με 20 οικογένειες κοντά στο ποτάμι Γιαγλίτωρες με ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου σε κατωφερές έδαφος. Κείται πάνω απ' το χωριό Νατζαράντων μεταξύ του Ρουσίου και Παρτίν.
Τα Αγιέρα. Άλλοτε υπήρξαν χριστιανικό χωριό αλλά τώρα είναι τουρκικό, πάνω απ' τη δημόσια οδό και σε 15λεπτη απόσταση απ' την Άρδασσα προς την Αργυρούπολη. Το όνομά του το έλαβε από κατεστραμμένο ναό επ' ονόματι του Αγίου Γεωργίου.
Η Αγγερί. Ήταν βουνό ύψους 1.200 μέτρων, λέγεται και Λευκό όρος (Ακ Δάγ) μεταξύ των χωρίων Ίμερας, Χόκαξας και Λερίου. Από κει πηγάζει και το ποτάμι της Ίμερας.
Η Αεριμίτσα. Τόπος και εκκλησία (ναός) στην περιφέρεια της Ίμερας πάνω απ' την ενορία του Λειβαδίου που είχε διατελέσει προ δύο αιώνων γυναικείο μονίδριο. Το εκκλησάκι αυτό κτίστηκε το 1760 από μια πλούσια τυφλή χήρα απ' την Αργυρούπολη η οποία από όραμα οδηγήθηκε εκεί όπου και βρήκε την όραση της, οπότε έχτισε την γυναικεία μονή στην οποία και μόνασε. Ο αείμνηστος Γεώργιος Κανδηλάπτης δημοσίευσε λαμπρή ιστορική περιγραφή για τη μονή στο περιοδικό Ηχώ του Πόντου το 1913, όταν δίδασκε (ως εκπαιδευτικός) στην Ίμερα (περ.Τραπεζ,αρ.7ος). Κάθε δεκαπενταύγουστο γινόταν λαμπρά πανήγυρις στην οποία συνέρρεε κόσμος απ' τα πέριξ χωριά και δινόταν πλούσιο γεύμα στους προσκυνητές (απ τα προσφερόμενους κριούς), κοντά στην παρακείμενη βρύση "Γουρνόπον".
Το Αγρίδ. Ήταν μια απ' τις ενορίες της Άδυσσας με 7 οικογένειες πέρα απ΄ τον ποταμό της Τσίτης με ναό προς τιμή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Κείται σε κοιλάδα σε απόσταση 20 λεπτών απ΄ το ποτάμι. Απέχει ως 5 ώρες από την Αργυρούπολη. Οι μαθητές του Αγριδίου καθώς και του χωρίου Τσορκόν φοιτούσαν στη Σχολή της Άδυσσας. Το Αγρίδ είναι ένα απ' τα δέκα χωριά της Μαζώνης και ένα εκ των πρώτων που μετά την άλωση της Τραπεζούντας οικίστηκε απ΄ τους συνοδούς της τελευταίας βασιλόπαιδος Άννας (του Δαυίδ Κομνηνού), των ΧατζηΔιακονάντων, οι οποίοι διέσωσαν κι έφεραν μαζί τους πολλά ιερά άμφια των ναών της Τραπεζούντας οπότε κατοίκησαν σε αρκετά χωριά της περιφέρειας Χαλδίας και έγιναν ιδρυτές της εν Μουζάννη μονής των καλογραιών του Αγίου Γεωργίου του Ζαντού ή Λερμούχου. Το Αγρίδ είχε 50 οικογένειες και οι ναοί που υπήρχαν ήταν: του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος και του Αγίου Ιωάννου. Το Αγρίδ μαζί με τα χωριά Παλαδάντων, Μασούρας και Λερίων, είχαν την εποπτεία της Ιεράς Μονής του Αγίου Γεωργίου.
Η Άδυσσα ή Άδησσα. Κείται στο ποτάμι της Τσίτης απέχουσα απ΄ την Άρδασσα ως 4 ώρες, χτισμένη στις δύο κοίτες του ποταμού Σίδης και συνδέεται με γέφυρα την οποία ίδρυσαν με συνδρομές των μεταλλουργών της Άδυσσας που εργάζονταν στο Καπάν, με πρωτεργάτη της προσπάθειας τον Κιαφέρ Σάββα. Χωριζόταν στις εξής ενορίες: 1) Τσανταχάντων, είχε 45 οικογένειες και διατηρούσαν κεντρική Σχολή, και ναό προς τιμή της Γεννήσεως της Θεοτόκου, 2) Γαζάντων, με 36 οικογένειες, 3) Ποταμόπον, με 8 οικογένειες και ναό των Τριών Ιεραρχών και πέραν του ποταμού Τσορκόν με ναό της Υπαπαντής του Σωτήρος και 10 οικογένειες, και ενορία Αγρίδ με 5 οικογένειες, συνολικά 104 οικογένειες. Οι κάτοικοι της Άδυσσας άλλοτε ήταν διάσημοι μεταλλουργοί, αλλά αργότερα επιδόθηκαν στο εμπόριο ξενητευόμενοι στη Ρωσία. Η Άδυσσα, μετά την Αργυροπούπολη, Φυτίαννα, Σίδην και Ίμερα, υπήρξαν κέντρα παιδείας που προήγαγαν πολλούς λόγιους τον περασμένο αιώνα. Εξ' αυτών αναφέρουμε τους: Παναγιωτάκην Χαλκοκονδύλην, του εν Αργυρουπόλει διδάξαντος Βασιλείου ανεψιού του, τον Βασίλειο Λογιότατο, τον Νικ. Μέντην, τον Ηλία Μελανοφρύδην και δύο αρχιερείς, τον Χαλδίας Θεόφιλον και τον αδελφόν του Κολωνίας Ιερεμία, καθώς και τον αρχιμανδρίτη Αγαθάγγελο Βλάσταρη τελειόφοιτο της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης και αντιπρόσωπο της Μονής Σινά στην Τιφλίδα, και πολλούς άλλους. Κατά παράδοση η Άδυσσα κατοικήθηκε απ΄ τους εκ Τραπεζούντος φυγάδες, τους Χαλκοτινάντους (Χαλκοτινάντων ή Χαλκοκονδύλων). Οι Αδυσσυνοί είναι πολύ φιλόμουσοι, φιλοπάτριδες και φιλόξενοι. Η Άδυσσα ή Άδησσα της Χαλδίας του Πόντου.
Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία μέσα και τα επόμενα αφιερώματα μας στα χωριά, τα ποτάμια και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
