Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας Β' (Αληθινός ή Αληθινή, Αλχαζάντων, Αλεξοπουλέντων, Αλτσάκαλε, Αμπρικάντων, Ακριτάντων, Αντωνάντων, Άλμη, Απιόν ή Μέζιρε, Αρδαπέρ, Άρδασσα, Γονοκέλ, Παγαράντων, Ρασσόπον "Ραχ̌όπον", Μουσκενέντων, κτλ)
Αληθινός ή και Αληθινή. Μια απ' τις 15 ενορίες της Κρώμνης που την απάρτιζαν 60 οικογένειες. Κατείχε δεσπόζουσα γεωγραφική θέση μεταξύ των υπόλοιπων ενοριών, σε επικλινή ράχη εξ ανατολών στραμμένη προς τον νότο. Αποτελείται απ' τις ενορίες: Αλιάντων, Τσιφάντων, Ζαραφραγκάντων, Πατσουσάντων, Τσαλαπάντων, Χασκουκάντων και Αντωνάντων. Διατηρούσε ναό επι τη Κοιμήσει της Υπεραγίας Θεοτόκου και την προτιμούσαν απ' όλες τις ενορίες ως καλοκαιρινό θέρετρο των Τραπεζουντίων.
Παρακολουθείστε ένα βίντεο μου για την Ιερά Μονή της Θεοτόκου της Αληθινής του Πόντου // Παρακολουθείστε το πρώτο μέρος του αφιερώματος μας στα χωριά της Χαλδίας
Το Αλχαζάντων. Ήταν μια απ τις ενορίες του χωρίου της Κρώμνη, Σιαμανάντων αποτελούμενη από 15 οικογένειες. Υπήρχε πατρίδα του δίπιστου Κέντσ - Οσμάν, ήρωα που αποθανατίστηκε στα δημοτικά τραγούδια για τη συμμετοχή του στην άλωση του Βαγδατίου (ιστορία Γ.Κανδηλάπτη (Κάνι) "Εαρινόν Ρόδον"). Απ' το ίδιο χωριό των Αλχαζάντων καταγόταν και η δίπιστη οικογένεια των Σεϊτανάντων απ' την οποία είχε καταγωγή ο διαπρεπής διδάσκαλος των σουλτάνων Μουράτ, Χαμίδ και Ρεσάτ, Ιβραήμ εφέντης ή Γρηγόριος Γρηγοριάδης. Το 1856 όταν αποκαλύφθηκε η ορθόδοξη χριστιανική πίστη των Κρωμναίων, η ενορία πυρπολήθηκε απ' τους τούρκους και ξαναχτίστηκε αργότερα. Το όνομα Αλχαζάντων το έλαβε απ' το πολύτιμο ύφασμα αλχαζή το οποίο ο σουλτάνος Μουράτ ο Δ' δώρισε στην μητέρα του Κέντς - Οσμάν για τον ηρωϊκό θάνατο του γιού της.
Το Αλεξοπουλέντων. Πρόκειται για την μικρή Σίδη ή Ξυπολέντων. Απέχει μισή ώρα απ την μεγάλη Σίδη προς τα βόρεια και κείται σε πετρώδες έδαφος. Κατοικείτο από 30 ομογενείς (ελληνικές) οικογένειες και 15 τουρκικές. Είναι πατρίδα των διάσημων αρχιμεταλλουργών Τσιπόγλιδων και Σιρπολάντων. Είχε ναό του Αγίου Αποστόλου Θωμά ο οποίος ιδρύθηκε απ΄ τον αρχιμεταλλουργό Θωμά Γεωργίου Τσιπόγλου, αλλά και ευκτήριο τέμενος των τούρκων με μιναρέ το οποίο ίδρυσε επίσης ο Θωμάς Τσιπόγλου καθώς διέπρεπε με την ενασχόληση του στα μεταλλεία. Ενώ οι κάτοικοι της μικρής Σίδης διέπρεπαν ως άριστοι μεταλλουργοί, οι κάτοικοι της μεγάλης Σίδης διέπρεπαν και διακρίνονταν για τις επιδόσεις τους στα γράμματα και στην παιδεία, αλλά και ως εκκλησιαστικοί προϊστάμενοι.
Το Αλτσάκαλε. Χωριό ακριβώς απέναντι απ' του Χουσιλή στην δεξιά πλευρά του ποταμού Κάνι με αρχαίο βυζαντινό φρούριο και μεταλλεία αργύρου απαίσιας μνήμης (όπως σημειώνεται σε ιδιαίτερο πόνημα του Γ,Κανδηλάπτη: "Οι αρχιμεταλλουργοί" σελ.35). Το χωριό κατοικείτο από 50 ελληνικές και 40 τουρκικές οικογένειες το 1829, ενώ απέχει απ' τον ποταμό και τη λεωφόρο περίπου μισή ώρα σε βραχώδες έδαφος.
Το Αμπρικάντων. Βρίσκεται στο ποτάμι Τσίζερες μεταξύ των χωριών Ρυακίου, Κορώνιξας και Μοναστηρίου και κατοικείτο από 182 ομογενείς (ελληνικές) οικογένειες. Διαιρείτο σε 10 ενορίες:
1. Άγιος Γεώργιος με φερώνυμο ναό και Άγιον Στέφανον, είχε 15 οικογένειες
2. Γονοκέλ, με 18 οικογένειες και ναό του Αγίου Ιωάννη
3. Παγαράντων, με 20 οικογένειες και ναό της Υπαπαντής του Σωτήρος
4. Ρασσόπον (Ραχ̌όπον) με 5 οικογένειες και ναό του Αγίου Κωνσταντίνου
5. Μουσκενέντων, με 32 οικογένειες και ναό προς τιμή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
6. Γαιτσιάντων, με 12 οικογένειες και ναό προς τιμή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου
7. Κυρίως Αμβρυκάντων (Αμπρικάντων) με 20 οικογένειες, Ιερό Ναό στο Γεννέσιον της Θεοτόκου και Ιερά Μονή Καλογραιών.
8. Κετσέντων, με 10 οικογένειες και Ιερό Ναό προς τιμή του Αγίου Μεγάλου Βασιλείου
9. Φακιόν, με 8 οικογένειες και ναό εκείνο της ενορίας των Κετσέντων
10. Λάγκιοη ή Ογλάν Κιοϊ (Ογλάν κιοη), με 20 οικογένειες και ναό της Θεοτόκου. Παρακολουθείστε το σχετικό μου βίντεο για το Αμπρίκ της Χαλδίας του Πόντου Οι κάτοικοι αυτού του χωριού όπως και όλου του ποτάμιου Τσίζερε και Κιουρτουνίου κατά την περίοδο του χειμώνα, κατέβαιναν στις παράλιες πόλεις του Εύξεινου ήτοι στην Τρίπολη, την Κερασούντα, τα Κοτύωρα και μετέρχονταν διάφορα βιοποριστικά επαγγέλματα. Διατηρούσαν δύο δημοτικές σχολές με 3 διδασκάλους.
Το Ακριτάντων. Ενορία του χωριού Μάλαχας, με 10 οικογένειες.
Το Ακριτάντων. Ενορία του χωριού Τσιμπρικά, με 5 οικογένειες
Το Αντωνάντων. Ενορία της Κάτω Χαβίαννας με 18 οικογένειες που κείται σε κατωφέρεια εδάφους περίπου 8 λεπτά πάνω απ' το ποτάμι της Χαβίαννας
Το Αντωνάντων. Ενορία του τμήματος Λερίου που αποτελείτο από 35 οικογένειες και είχε Ιερό Ναό προς τιμή του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου. Οι κάτοικοι διακρίνονταν ως καλοί γανωτές καθώς ταξίδευαν στο Κουρδιστάν και την Μικρά Ασία.
Η Άλμη. Το αρχαιότερο χωριό του ποταμού Δερραίνης που αριθμούσε περίπου 150 οικογένειες οι οποίες είχαν μεταναστεύσει προ 100 ετών στη Ρωσία και στο Άκ Δάγ του νομού Άγκυρας. Είχε ιερό ναό του Προφήτη Ηλία ενώ στα τελευταία χρόνια είχαν απομείνει 35 σπίτια (οικογένειες). Απ' το χωρίον Άλμη (σύμφωνα με τον αείμνηστο δάσκαλο του κ Γ.Κανδηλάπτη, τον κ Φίλλιπο Α. Χειμωνίδη) κατάγονταν οι πρώτοι κάτοικοι της Σάντας μετά την Άλωση (Ιστορία και στατιστική Σάντας, Αθήναι 1902, σελ.18).
Το Απιόν ή Μέζιρε. Έπαυλη απ' τα μέσα του ΙΗ' (18ου) αιώνος στον ποταμό Μαυραγγέλιο, η οποία ονομάστηκε έτσι επειδή έφερε πολλά απίδια. Το 1810 αγοράστηκε απ' τον γενικό Αρχιμεταλλουργό Ιάκωβο Γρηγοράντου και προσφέρθηκε σαν δώρο στον έκπτωτο ηγεμόνα της Ιβηρίας Ηράκλειο ως κατοικία. Οι τουρκικές αρχές δεν επέτρεψαν την δωρεά αυτή οπότε η παραπάνω τοποθεσία έμεινε ως κληροδότημα στους απόγονους του Ιακώβου Γρηγοράντου. Την περίοδο του θέρους χρησιμοποιείτο ως θέρετρο απ' τους πλούσιους Τραπεζούντιους.
Το Αρδαπέρ. Χωριό στους πρόποδες του όρους Αγίου Παύλου με 15 χριστιανικές και 20 τουρκικές οικογένειες και ναό προς τιμή της κοίμησης της Θεοτόκου. Στην είσοδο του χωριού υπήρχε αρχαία μονή η οποία καταστράφηκε μετά την Άλωση της Τραπεζούντας και δίπλα της υπήρχε καθαρή και δροσερή πηγή με άφθονο νερό απ' όπου έχει τις πηγές του ο ποταμός Νιβαίνης.
Η Άρδασσα. Πρόκειται για την πρωτεύουσα του Μεσοχαλδίου ή Τορούλ που ήταν έδρα του υποδιοικητού με 40 τουρκικές και 5 χριστιανικές οικογένειες εκτός των εμπορευομένων απ' τα γύρω χωριά. Υπήρχε ναός στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Το χωρίο κείται στην δεξιά όχθη του ποταμού Κάνι, μεταξύ των ορέων Καστέλ και Καλέ στους πρόποδες του περιώνυμου φρουρίου του Μεσοχαλδίου όπου σε ανασκαφές που έγιναν είχαν βρεθεί αρχαιολογικά πολεμικά αντικείμενα και οστά πελώριων ανδρών. Η Άρδασσα απέχει 18 ώρες απ' την Τραπεζούντα και 6 απ' την Αργυρούπολη. Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους και επι Κομνηνών υπήρξε κάτω απ' την επωνυμία Μεσοχάλδιον, σπουδαίο πολιτικό και στρατιωτικό κέντρο και έδρα της μεγάλης τιμαριωτικής οικογένειας των Καβασιτών. Επίσης ήταν έδρα επισκοπής εξαρτώμενης απ' την Μητρόπολη Καισαρείας ενώ αργότερα υπάχθηκε στις Μητροπόλεις Τραπεζούντος κι έπειτα Χαλδίας. Φαίνεται ότι υπήρξε και σπουδαίο εμπορικό κέντρο και για τη θέση του οχυρού του φρουρίου (Cumont Studia vol II σελ.360). Αυτό διαπιστώνεται και απ' το δίστιχο: " Άρδασσα ή Αρδασσόπολις το μέγαν και το κάστρον, η Πόλ' εχαλάστην η Άρδασσα εχτίστην". Όπως αναφέρει η ιστορία, μετά την Άλωση της Τραπεζούντας, πολύ γρήγορα έπεσε κι αυτή (η Άρδασσα) στα χέρια του πορθητή ο οποίος έστειλε εκεί τον στρατηγό του Σινάν-βέη για να την καθυποτάξει, του οποίου φερώνυμος βρύση υπάρχει και στην Τραπεζούντα (πρβλ. Αρχείον Πόντου τόμος Δ' και Ε' σελ. 389). Για την μεγάλη γέφυρα η οποία πολλάκις καταστράφηκε και ξαναχτίστηκε και ουδέποτε στέριωσε, υπάρχουν πολλές δημώδεις παραδόσεις όπως έγραψε και ο κ. Παντελής Μελανοφρύδης (Ήθη, έθιμα και άσματα της επαρχίας Χαλδίας), ότι αυτή είναι η γέφυρα της Άρδας η εν τω Πόντω γνωστή με το όνομα της Τρίχας το γεφύρι όπως λέει και η δημώδης μούσα: "Ατού ΄ς σην Αρδασσόπολιν ΄ς ση Τρίχας το γεφύριν, χ̌ίλιοι μάστοροι έχτιζαν και μύρι' μαθητάδες". Το 1901 η γέφυρα χτίστηκε σε στερεά βάση απ' τον έμπειρο Σανταίο αρχιχτίστη Νικόλαο Δεμιρτσόγλου. Ο Θρύλος του γεφυριού της Τρίχας και ο συμβολισμός του στον Πόντο. Παρακολουθείστε το βίντεο. Πολλά χρόνια μετά την άλωση, η Άρδασσα ήταν έρημη χωρίς κάτοικους μέχρι το 1830 οπότε ο Οσμάν βέης απ' τον οίκο των τιμαριούχων των Ουτσιντσίδων ή Ουτζιντσόγληδων ζατέδων, αισθανόμενος στενοχώρια στο Μοναστήρι των Αμπρικάντων μετανάστευσε στην Άρδασσα και μάλιστα στην τοποθεσία Τίζ-Χανία, έχτισε το οίκημα του και κατοίκησε εκεί. Ο δε γιός του Χατζή Αλή βέης (φίλος των χριστιανών) επέτρεψε να εγκατασταθούν Έλληνες ομογενείς στην Άρδασσα και τους δώρισε έκταση στρεμμάτων αγρού και συντέλεσε με ενέργειες του στην ίδρυση του ιερού ναού με την μεσιτεία του φίλου του ΧατζηΙωάννου Ελευθεριάδη, έμπορου απ' την Θέμπεδα. Τότε μαζεύτηκαν στην Άρδασσα πολλοί Έλληνες ομογενείς απ' τα πέριξ χωρία, όπου εμπορεύοντο, έχτισαν καλλιπρεπή καταστήματα και ξενοδοχεία (χάνια) και συνετέλεσαν στην πρόοδο του τόπου. Δυστυχώς εν μέρει το φρούριο του Μεσοχαλδίου καταστράφηκε καθώς χρησιμοποιήθηκαν τα δομικά του υλικά για την ανακατασκευή των κτιρίων της Άρδασσας. Σχετικά με την περιφέρειας Άρδασσας είναι και τα ακόλουθα αφιερώματά μου, τα οποία σας καλώ να μελετήσετε: Η Χαβίανα της Άρδασσας επαρχίας Χαλδίας του Πόντου // Πως εχτίεν η Τσίτε - Παραδόσεις Τσίτης Άρδασσας, Χρονικά του Πόντου - Αβραμάντης Ιωάννης // Ας έμνε παλικάρι δωδεκάχρονον - Νικόλαος Τιφτικίδης, Τσιμπρικά Άρδασσας Πόντου
Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία μέσα και τα επόμενα αφιερώματα μας στα χωριά, τα ποτάμια και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
