Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας Ζ' (Ζαγκάρ ή Ματέν, Ζάγκα ή Τσάγκα, Ζεμπερέκια ή Μαχαλά, Ζερμούδα, Ζουβακάντων, Ζουρνατσάντων
Ζαγκάρ ή Ματέν. Ελληνικό χωριό όπου υπήρχε μεταλλείο μόλυβδου. Κείται στο τμήμα Χερροιάνων στους πρόποδες όρους σε τραπέζιο σχήμα, με ναό αφιερωμένο στον Άγιο Μεγαλομάρτυρα Δημήτριο.
Το χωριό είχε 100 ελληνικές οικογένειες ενώ κατά την τελευταία αρίθμηση είχαν μείνει μόνο 38. Είχε δημοτική σχολή (όλα τα χωριά της επαρχίας Χαλδίας που αριθμούσαν 10 οικογένειες, είχαν Σχολείο γραμμάτων «δημοτικό σχολείο», επομένως δεν αναφέρεται η ύπαρξη τους αλλά αναφέρεται μόνο η ύπαρξη των αστικών σχολών και οι γυμνασιακές τάξεις), με έναν διδάσκαλο. Το μεταλλείο το εκμεταλλεύονταν οι εξ’ Αργυρουπόλεως αρχιμεταλλουργοί του Τσιπαλά και του Πολάτ. Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας Ζ' (Ζαγκάρ ή Ματέν, Ζάγκα ή Τσάγκα, Ζεμπερέκια ή Μαχαλά, Ζερμούδα, Ζουβακάντων & Ζουρνατσάντων
Ζάγκα ή Τσάγκα η παλαιά Κάνις η παρά τους ετερόδοξους της Ανατολής και ιδίως για τους Κούρδους αναφερόμενη ως Τσάντσα, ήταν μητρόπολη της Αργυρούπολης. Κείται αμφιθεατρικά σε λόφο και είχε 3 ενορίες με διάφορα ερείπια ναών και κτιρίων. Σήμερα είναι τουρκικό χωριό με 70 γεωργικές οικογένειες. Απέχει μισή ώρα από τη δημόσια οδό. Πάνω απ’ το χωριό σε απόσταση 500 μέτρων και σε απότομο βράχο υπάρχει ημικατεστραμμένο το εκφαντορικώς προβάλλον διάσημο Φρούριο της Τσάνιχας, που χρονολογείται στη βυζαντινή εποχή. Ήταν ένα από τα ιστορικά φρούρια που εξασφάλιζε τη διάβαση επι πληρωμή των από Τραπεζούντας προς την Ασία καραβανιών και υπήρξε κέντρο της τιμαριωτικής οικογένειας των Ζανηχιτών η οποία διέπρεψε καθ΄ όλη της περίοδο της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών στην Τραπεζούντα. Το φρούριο είχε έκταση 300 μέτρων, με δεξαμενές, δύο παρεκκλήσια της Θεοτόκου και του Αγίου Γεωργίου, με υπόγειες στοές και οδούς που οδηγούσαν προς τον ποταμό Κάνιν απ’ όπου εικάζεται ότι υδρεύοντο. Στην είσοδο του Φρούριου υπήρχαν δύο τάφοι οθωμανών και λέγεται ότι επρόκειτο για δύο πασάδες που φονεύθηκαν κατά την άλωσι του Φρουρίου. Η ιστορία αναφέρει ότι το Φρούριο ιδρύθηκε από τη δούκισσα Ειρήνη την Ζανηχίτισσα. Στη Ζάγκα ανακαλύφθηκαν πολλά αρχαία νομίσματα. Εκεί βρέθηκε από έναν τούρκο ονόματι Ζεϊνέπ ογλού Μεχμέτ το 1889 ένας αργυρός σταυρός μέγιστης καλλιτεχνικής αξίας, τον οποίο αγόρασε ο τότε διευθυντής των μεταλλείων Αργυρουπόλεως Γερμανός Παύλος Κράουζερ και τον οποίο έστειλε στη Γερμανία. Πάνω στα πυκνά δάση του χωριού βόσκουν άγριες αίγες τις οποίες κυνηγούν οι κυνηγοί των πέριξ χωρίων.
Ζεμπερέκια ή Μαχαλά. Μικρή ενορία της Κρώμνης με 15 οικογένειες και ναό προς τιμή του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Δημητρίου, πάνω απ’ τον ποταμό της Κρώμνης.
Ζερμούδα. Γεωργική τουρκική κώμη με 100 οικογένειες με ομώνυμο ποτάμι που πηγάζει απ’ το οροπέδιο του Μπαλαπάνου και χύνεται στο ποτάμι της Σίδης. Είχε τέσσερις ενορίες. Οι κάτοικοι της Ζερμούδας διατηρούσαν τέμενος και ακολούθησαν τους Τσιτενούς στα μεταλλεία, ενώ μετά την παύση των μεταλλείων ασχολήθηκαν με το επάγγελμα του χτίστη δια του οποίου διέπρεψαν στην Ανατολή. Από την Ζερμούδα κατάγονται οι κάτοικοι του κοντινού χωριού Κορκοτά οι οποίοι εκδιώχθηκαν εκεί το 1650 από 8 τιμαριωτικές οικογένειες που ανέβηκαν στην περιοχή από την περιφέρεια του Ριζαίου.
Ζουβακάντων. Η αρχαιότερη ενορία της Ίμερας με πρώτο οικιστή τον Γεώργιο ο οποίο πρώτα κατοίκησε εδώ κι έδωσε το όνομα του και ίδρυσε επίσης το ναό του Αγίου Γεωργίου. Πιο πάνω κείται η ενορία Γιαννάντων.
Ζουρνατσάντων. Μια από τις πολυπληθέστερες κώμες της Σάντας με 180 ελληνικές οικογένειες και η μόνη ενορία που βρίσκεται πέρα απ΄ τις υπόλοιπες ενορίες της Σάντας σε απόσταση 15 λεπτών πάνω απ΄ τον ποταμό Υάμπολου (Γιάμπολη) ο οποίος χύνεται στον Εύξεινο Πόντο στην περιφέρεια των Σουρμαίνων κοντά στο Καλετσούκ. Το χωρίο Ζουρνατσάντων κείται στις υπώρειες του όρους Κούπα που είχε ύψος 800 μέτρα εν μέσω δασών ελάτης. Έχει πολλά νερά και λαχανόκηπους αλλά και ανεπτυγμένη κτηνοτροφία. Είχε τρείς ναούς: του Αγίου Κωνσταντίνου, του Αγίου Γεωργίου και της Αγίας Κυριακής κοντά στον οποίο υπήρχαν τα κεραμοποιεία της Σάντας. Οι κάτοικοι του χωριού ξενιτεύονταν στη Ρωσία και ασχολούνταν με διάφορα επαγγέλματα αλλά κυρίως του κτίστη. Υπήρχε Αστική Σχολή με 3 διδασκάλους. Η κατάληψη της Σάντας στις 8 Μαρτίου του 1916 από τους Ρώσσους έγινε δια των χωρίων Ζουρνατσάντων και Κωφολειβαδίου. Όταν το 1920 ο λησταντάρης Κάλφογλου Σουλεϊμάν με ορδή κακοποιών θέλησε να επιβουλευθεί την ελευθερία των Σανταίων, πρόθυμοι κι απ’ τους πρώτους προσήλθαν οι οπλαρχηγοί: Θεόδωρος Καλαϊτζόγλους, Γεώργιος Πηλείδης, Κωνσταντίνος Τσιλιγγερίδης, Γεώργιος Κοπαλίδης με πολλούς ευσταλείς νέους οι οποίοι τάχθηκαν υπό τον αείμνηστο Ευκλείδη Κούρτογλην (Κουρτίδη), οι οποίο διεκδίκησαν σπιθαμή προς σπιθαμή το έδαφος της πατρίδας τους. Ονομάστηκε δε Ζουρνατσάντων από έναν ιερέα ονόματι Μιχαήλ Ζουρνού απ’ την Αργυρούπολη ο οποίος προσκλήθηκε στη Σάντα ως εφημέριος στα τέλη του 17ου αιώνα και κατοίκησε σε κείνα τα μέρη με τους τρείς γιούς του. Οι πληροφορίες αυτές μας δόθηκαν το 1913 στη μονή Σουμελά από τον Προηγούμενο αρχιμανδρίτη Γεράσιμο Μωυσίδη. Για την ιστορία να αναφέρουμε ότι στην Αργυρούπολη υπήρχε ενορία Ζουρνίκ και οικογένειες με το όνομα Ζουρνού και Ζουρνόπουλοι. Μάλιστα αναφέρεται ένας ιερέας Ζουρνόπουλος ο οποίος έγραψε φιλοκαλώς και απταίστως την ακολουθία της Αγίας Ευφημίας. Ακούστε ένα δημώδες άσμα απο του Ζουρνατσάντων της Σαντάς του Πόντου, Αγγείο Κοσμάς Ακριβόπουλος
Συνεχίστε με την ανάγνωση και στα υπόλοιπα αφιερώματα μας στα χωριά, τα ποτάμια και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι. Χαλδία - Αργυρούπολις Πόντου Gümüşhane (Πόλεις, Κωμοπόλεις, Χωριά, Τοπωνύμια, Ήθη, Έθιμα, Χοροί, Θρύλοι, Παραδόσεις, Πρόσωπα)
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
