Το Γιαλατζούκ της Φάτσας του Πόντου. Παντελής Παντελίδης - Σίμος Λιανίδης. Β' Μέρος
Στο δεύτερο μέρος της απομαγνητοφώνησης της πολύ σημαντικής συνέντευξης-καταγραφής του, ο κ. Παντελής Παντελίδης περιγράφει: Τη διαρρύθμιση των δωματίων των σπιτιών στη Φάτσα του Πόντου και τη χρήση που είχε το κάθε δωμάτιο. Σημαντική επισήμανση γίνεται για το αναγκαίον (η τουαλέτα – το μέρος) η οποία ήταν πάντα εκτός της κύριας κατοικίας και κυρίως σε ένα απόμερο μέρος, μάλιστα όπως αφηγείται κάποια σπίτια στερούνταν αυτού του πολύ αναγκαίου μέρους του σπιτιού. Περιγράφει επίσης όλα τα βοηθητικά οικήματα του σπιτιού όπως τις αποθήκες, τα μαντρία κτλ. Παρακολουθείστε το βίντεο μου για το Γιαλατζούκ της Φάτσας του Πόντου Β' Μέρος
Γίνεται αναλυτική περιγραφή για τα υλικά με τα οποία κατασκεύαζαν το κάθε οίκημα, όπως επίσης και για την χαμαιλέτε (νερόμυλο). Χαρακτηριστική και παραδειγματική είναι η αναφορά στο «δικαίωμα» που έπαιρναν οι τερμετσήδες (μυλωνάδες) και με ποιόν τρόπο έκλεβαν από τους χωρικούς, μέρος της παραγωγής τους και αναφέρει επίσης ένα χαρακτηριστικό ανέκδοτο. Στη συνέχεια αναφέρεται τη συνήθεια που υπήρχε για το σελεκίαμα (το φόρτωμα) των ξύλων από τη γιαϊλά (παρχάρι) για να υπάρχει καύσιμη ύλη στο σπίτι. Κάτι αντίστοιχο γινόταν και με τα χόρτα που χρησίμευαν ως τροφή για τα ζωντανά τους. Αναλυτικά αναφέρει τα ονόματα των γιαϊλάδων (παρχαριών) γύρω από το χωριό του αλλά και τα πεγαδομάτια̤. Η εκκλησία του χωριού τους ήταν προς τιμή του Αγίου Νικολάου υπήρχαν όμως και πολλά ευλιάδας (παρεκκλήσια). Στον Πόντο, υπήρχε η συνήθεια από το πρώτο σιτάρι που παρήγαγαν τα χωράφια τους, αφού το άλεθαν στη χαμαιλέτε, έπρεπε με κείνο το πρώτο αλεύρι να ζυμώσουν και να φτιάξουν προσφορά που θα την πήγαιναν στην εκκλησία (ιερό ναό) του χωριού. Στα παρχάρια, οι βοσκοί όσους μήνες έμεναν στην εξοχή με τα πρόβατα τους, έφτιαχναν πρόχειρες κατασκευές (φράχτες) για να προφυλάσσουν τα ζωντανά του ενώ τα παρχαρόσπιτα τους επίσης ήταν πολύ πρόχειρα. Οι βοσκοί στο χωριό έπαιζαν γαβάλια̤ (φλογέρες). Στο Γιαλατζούκ είχαν ζουρνατζήδες, ταουλτζήδες, καμεντσετζήδες, αναφέρει τον Παντελή Παντελίδη ως γνωστό και καλό ζουρνατζή του χωριού τους. Χοροί που χόρευαν ήταν : Τίκ, Ομάλ’, Μητερίτσα, Κούρτικον (χορός που ομοίαζε με τη Σέρα), Καρσουλαμά, Τσ̆αρτάζ̆ οϊνού. Η αργατεία, η συνήθεια να βοηθούν οι συγχωριανοί τους γείτονες και συγγενείς τους στις αγροτικές εργασίες, υπήρχε και στη Φάτσα αλλά την ονόμαζαν κεσ̆ίκια (κεσ̆ούκια), χωρίς την υποχρέωση χρηματικής πληρωμής. Προσφερόταν ως αντάλλαγμα, η τροφή. Αυτό γινόταν από όλους τους κατοίκους των χωριών. Επίσης, όταν υπήρχε χ̆έρα (χήρα) στο χωριό, οι υπόλοιπο κάτοικοι του χωριού είχαν τη συνήθεια να τη βοηθούν στις εργασίες που δε θα μπορούσε μόνη της να ανταπεξέλθει. Η ωραία αυτή κοινωνική υποστήριξη και βοήθεια λεγόταν στα τουρκικά γι͜αρτίμ’. Τα ρούχα που φορούσαν οι άντρες ήταν : Τσαρούχ̆ια̤, τσ̆άπουλας, ορτάρια̤ (σε άσπρα, μαύρα, κόκκινα, μελανίτ’κα, πορτοκαλί χρώματα με πλουμία), από πάνω φορούσα σαλβάρ’ και ζίπκα. Το σαλβάρ ήταν ως τη μέση ενώ τα τσαμουρλούχα έφταναν μέχρι λίγο πιο κάτω απ το γόνατο. Τα σώβρακα ήταν με βρακοζών’ (εσώρουχα). Τα πουκάμισα τους τα έλεγαν λινά καμίσ̆ια̤. Πάνω από το καμίσ’ φορούσαν ζουπούνα και πάνω καμισόλα κι από πάνω το γιλέκ’ και την τσόχα ως τη μέση. Το γιλέκο είχε κεντήματα από σιρματερό και χειροποίητα κουμπία και δύο τσέπες. Γενικότερα, τα ρούχα των γεροντότερων είχαν κάποιες μικροδιαφορές από τον νεότερων, όπως λόγου χάρι στο γιλέκο των γερόντων είχε ειδικές τσέπες στο γιλέκο για να βάζουν το τσ̆αχμάχ (τσακμάκι), το γαλιόν (πίπα), το κατσικάρ’ (τσακμακόπετρα) και το καμετέρ’. Το παλτό το έλεγαν σάκο ως το γόνατο ενώ στο κεφάλι φορούσαν φέσια με πισ̆κίλια ή και χωρίς. Οι νέοι φορούσαν ποτούρια ενώ οι νέοι κυρίως ζίπκας. Στην πόλη φορούσαν κοστούμια με γραβάτες. Τα μωρά τα φορούσαν βρακία και καραβόνας. Αναφέρει για την πολύ ωραία παλιά συνήθεια όταν εμφανιζόταν μεγαλύτερος σε ηλικία και ιδιαίτερα γέροντας ή ο δέσκαλον, ο ποπάς, ο γιατρόν, οι νεότεροι είχαν την ιερή υποχρέωση (εάν ήταν καθισμένοι) να σηκώνονται από σεβασμό και να παραχωρούν τη θέση τους. Οι νέοι μέσα στην οικογένεια όφειλαν να κάνουν υπακοή στον πατέρα, κι όταν πέθαινε ο πατέρας, αναλάμβανε ο πρωτότοκος γιός. Πάνω σε αυτή τη συνήθεια αναφέρει μια ιστορία της Φάτσας ενός πατέρα (τα̤τά̤) με τους γιούς του που τους συμβούλευε για την ομόνοια και ενότητα μεταξύ τους ώστε να μην λυγίζουν στις δυσκολίες της ζωής. Στη Φάτσα, όπως και σε πολλές περιοχές του Πόντου, ο πατέρας αποκαλείτο τα̤τά̤ς και η μητέρα μάνα. Για την αποφυγή παρανόησης να επισημάνω ότι το α̤ προφέρεται ως ea. Οι γονείς τα παιδιά τους τα αποκαλούσαν με το όνομα τους. Η νύφη αποκαλούσε την πεθερά της μάνα. Η νύφη δεν συνηθιζόταν να απευθύνει λόγο στον πεθερό της, πολλές φορές ούτε στην πεθερά της, κι αν υπήρχε σοβαρός λόγος να μιλήσουν, ποτέ δεν γινόταν προσφώνηση αλλά λεγόταν απ΄ ευθείας αναφορά στο θέμα : αούτο πως θ’ εφτάμα, εκείνο πως θα ίνεται ; κτλ
Κρατούσαν κανονικά το μάσ̆, τη συνήθεια δηλαδή να μη μιλούν στους μεγαλύτερους του σπιτικού του άντρα τους, πεθερό, πεθερά, αδέλφια του γαμπρού. Μάλιστα ο κ Παντελίδης το αναφέρει όχι ως μάσ̆’ αλλά ως συγνώμη. Γενικότερα αυτή η συνήθεια υπήρχε στον Πόντο ώστε μέσα στο κάθε σπίτι όπου υπήρχαν πολλές φορές κι άλλες νύφες, να μην υπάρχουν διχογνωμίες, έριδες κτλ κι έτσι καθιερώθηκε αυτή η μορφή της σιωπηλής συνύπαρξης πολλών ανθρώπων κάτω από την ίδια στέγη, με κυρίαρχη τη θέση των γεροντότερων γονέων ή παππούδων στους οποίους όλοι οι υπόλοιποι επέδιδαν αγάπη, φροντίδα και σεβασμό. Πριν ολοκληρώσω την απομαγνητοφώνηση αυτής της πολύ σημαντικής συνέντευξης – καταγραφής του κορυφαίου Σανταίου κ Σίμου Λιανίδη με τον Φαδίσανο Φατσαίο κ Παντελή Παντελίδη, αξίζει να τονίσω την αναφορά που κάνει ο τελευταίος κάθε φορά που αναφέρεται στην τουρκική γλώσσα ή στις τουρκικές συνήθειες, έθιμα κτλ τα οποία τα αποκαλεί Λάζικα. Πρόταση επιπλέον παρακολούθησης κι ενημέρωσης για την πόλη της Φάτσας του Πόντου, στους παρακάτω συνδέσμους : https://www.youtube.com/watch?v=gzyjunnsa3A & https://www.kotsari.com/pontos/poleis-oikismoi-xoria-perioxes-toponimia-tou-pontou/107-fatsa-kotiora-ordu-sidi-favda-fadisani-fadisa Επίσης, παρακολουθείστε το πρώτο μέρος αυτής της καταγραφής στον παρακάτω σύνδεσμο : https://www.youtube.com/watch?v=Jnvd2GXwjAU
Ποντιακή Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com
