Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν Επαρχίας Χαλδίας 32ον: Ταρσός, Ταρσός-δάγ, Τελμέ, Τερζάντων, Τετελί & Τεμιρτσ̆ή-κιοϊ
Το Ταρσός. Η Άνω Ταρσός είχε τριανταπέντε (35) οικογένειες ομογενών και η Κάτω Ταρσός εκατόν είκοσι (120). Είχε επίσης δύο σχολεία και Ιερό Ναό στη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου. Βρίσκεται κοντά σε έναν παραπόταμο του Λύκου ποταμού.
Κάτω απ’ την Ταρσό υπάρχει «ο Πύργος της Κόρης» που αναφέρεται στη τραγική ιστορία της κόρης των Κομνηνών για την οποία πολλές παραδόσεις και θρύλοι έχουν γραφεί στα δημώδη άσματα του τόπου. Γεωγραφικόν Λεξικόν Χαλδίας Ταρσός, Τελμέ, Τερζάντων, Τετελί, Τεμιρτσ̆ή-κιοϊ
Το Ταρσός-δάγ. Οροσειρά ύψους 2.000 μέτρων συνέχεια του Κιαβούρ-Δάγ στα όρια της Αργυρούπολης και των Χερροιάνων η οποία χωρίζει τα νερά των ποταμών Λύκου και Κάνεως.
Η Τέλμε. Χωρίον των Χερροιάνων με εκατόν είκοσι (120) οικογένειες Ελλήνων (κάποτε), σήμερα έχει διακόσιες (200) τουρκικές, αλλά επίσης Καρδούχων και Κιρκασίων.
Του Τερζάντων. Μία από τις επτά ενορίες της Σάντας με τριακόσιες (300) οικογένειες. Είχε Ιερό Ναό του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτου και κωδονοστάσιο 7 πατωμάτων, έργο των διάσημων Σανταίων κτιστών οι οποίοι στην Ανατολή έχτισαν ονομαστά τσαμιά, μοναρέδες, λουτρά και ναούς των οποίων την σταθερότητα και καλλιτεχνία θαύμαζαν ως και οι ευρωπαίοι μηχανικοί. Το χωριό είχε αστική Σχολή με τέσσερις (4) διδασκάλους. Κάτω απ’ το χωριό υπήρχε ο Ιερός Ναός του Τιμίου Προδρόμου όπου γινόταν μεγάλη τριήμερη πανήγυρις με τη συμμετοχή όλων των ενοριών της Σάντας. Σε εκείνη την τοποθεσία η οποία ονομαζόταν «ομάλ» κατέφθαναν πολλοί πάνοπλοι προσκυνητές από άλλα χωριά. Μια πολύ σημαντική ανάρτηση για την Καλλιόπη Σπαθάρου (Σπαθαρίνα) τη θρυλική αντάρτισσα της Σαντάς, μπορείτε να διαβάσετε στην ακόλουθη διαδρομή μέσω της Ψηφιακής Σάντας: Καλλιόπη Σπαθάρου "Σπαθαρίνα" η θρυλική αντάρτισσα της Σαντάς. Περισσότερα στοιχεία για τη Σαντά του Πόντου μπορείτε να ανακαλύψετε επισκεπτόμενοι το κανάλι μου στο YouTube μέσω του playlist με τίτλο Σαντά (Σάντα - Dumanlı, Gümüşhane) Ιστορία Λαογραφία Πολιτισμός. Χωριά, Τοπωνύμια, Ήθη, Έθιμα, Χοροί, Θρύλοι, Παραδόσεις, Πρόσωπα
Το Τετελί. Χωριό εβρισκόμενο όχι πολύ μακριά απ’ του Δεβρεντζή με δεκαπέντε (15) οικογένειες ομογενών οι οποίες κατά το 1830 μετανάστευσαν στη Ρωσία και τελική κατοικήθηκε από δώδεκα (12) τουρκικές από τα πέριξ χωρία. Ανήκε στην οικογένεια παροίκων με την επωνυμία Σκριβαίων από τα Φιτίανα η οποία μετανάστευσε στην Αργυρούπολη και αγοράστηκε από τον γενικό Αρχιμεταλλουργό Γεώργιο Ιγν. Σαρασίτη τον Πρωτονοτάριο, ο οποίος έφερε στον Πόντο το σεβαστό όνομα Τετέ ή Τέτελι. Στο χωριό αυτό την περίοδο του 1917 όταν υπό Ρωσική κατοχή διηνοίγετο η δημόσια οδός από την Τραπεζούντα προς το Σεμπίν Καραχισάρ με εργολάβο τον κ. Αναστάσιο Κ. Αυγητίδη, ανακαλύφθηκαν αρχαίοι τάφοι με ελληνικές επιγραφές.
Το Τεμιρτσ̆ή-κιοϊ. Ποτάμι της Μεσοχαλδίας και παραπόταμος του Κάνεως ποταμού ο οποίος πηγάζει από τα δυτικά οροπέδια της Μούζενας και διαρρέει δύο περίπου ωρών περιφέρεια. Χύνεται στον Κάνιν ποταμό κοντά στον ομώνυμο σταθμό όπου υπήρχε αγορά όπου μεγάλοι κήποι. Κοντά στο ποταμό αυτό (Τεμιρτσή-Κιοϊ) βρίσκονται οι ενορίες: Μαρδίν, Μεσοχώρ και Κωδωνά αλλά ακόμα και το πέραν του ποταμού χωρίον Καρέλ.
Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία. Στα επόμενα αφιερώματα μας θα γνωρίσετε τα χωριά, τα ποτάμια, τα όρη και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ. Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
