Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν Επαρχίας Χαλδίας 34ον: Φελελίμ-δάγ, Φτελένια, Φυτίνα ή Φυτίαινα ή Φυτίαννα ή Φειτίανα ή Πάσ̆-κιλσέ, Χαβραία & Χαβίανα
Το Φελελίμ-δάγ. Γραφικό οροπέδιο μεταξύ Άτρας και Μαυραγγελίου με άφθονα και καθαρά νερά.
Το Φτελένια. Κείνται σε δίωρη απόσταση από τη Σάντα και ιδιαιτέρως στην οδό Σάντας – Σουρμένων όπου την περίοδο του χειμώνα κατέβαιναν οι Σανταίοι με τα ποίμνια τους για να παραχειμάσουν. Διαιρούνταν σε τρείς συνοικισμούς: Το Κοπαλάντων με Ιερό Ναό του Αγίου Χαραλάμπους, το Μερτζάντων με Ιερό Ναό του Αγίου Σπυρίδωνος και τα Δώδεκα Ελάτα̤ ή Αλάντων με Ιερό Ναό της Κυρίας Θεοτόκου.
Γεωγραφικόν Λεξικόν Χαλδίας 30ο Φελελίμ-δάγ, Φτελένια, Φυτίνα, Χαβραία, Χαβίανα
Τα Φυτίανα. Γράφονται και ως Φυτίαινα, ή Φυτίαννα ή Φειτίανα ενώ η τουρκική ονομασία του χωριού ήταν Πάσ̆-Κιλσέ. Πρόκειται για τη δεύτερη κώμη μετά την Αργυρούπολη η οποία ανάδειξε πλήθος λογίων οι οποίοι προέστησαν εις τη μόρφωση και προαγωγή ολόκληρης της επαρχίας. Βρίσκεται στο τμήμα της Μεσοχαλδίας και της υποδιοίκησης Τορούλ στο ποτάμι της Τζίτζερες ή Αμπρικάντων μεταξύ των χωριών Μαυρωνά, Χόψιας, Λετζούχ και Ματζεράς, σε καταπρανή γήλοφο του όρους Αχμούτ. Διαιρείται σε δύο ενορίες με τριάντα δύο (32) οικογένειες Ελλήνων και εβδομήντα (70) τουρκικών. Ο Ιερός Ναός που υπήρχε ετιμάτο στη μνήμη το Τιμίου Προδρόμου. Επίσης είχε Ιερά Μονή Καλογραιών και Δημοτικό Σχολείο. Οι κάτοικοι των δύο ενοριών μέτα την άλωση της Τραπεζούντας μετοίκησαν από το χωριό Φωτεινός του Όφεως στην περιφέρεια αυτή κατά το 1510. Πολλοί περισπούδαστοι άνδρες προερχόμενοι από τα Φυτίανα μορφώθηκαν στα ανώτερα κέντρα της Ευρώπης τους περασμένους αιώνες και αναδείχθηκαν Πατριάρχες, αρχιερείς, ηγούμενοι, διδάσκαλοι, ιατροί τόσο στην πατρίδα τους, όσο και στα ξένα. Τα Φυτίανα ή Φυτιάντων της Χαλδίας του Πόντου. Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνεως
Του Χαβραία. Χωρίον αποτελούμενο από είκοσι οικογένειες Ελλήνων ομογενών. Βρισκόταν στον ποταμό Καραμουσταφά ή ποτάμιον της Άτρας, κάτω από το χωριό Χάσκιοην και απέναντι από τα χωριά Παλαγία και Σολόχαινας. Κατοικήθηκε μετά της άλωση της Τραπεζούντας από τις σαράντα (40) οικογένειας πάροικων τις οποίες ο Μέγας Κομνηνός Αλέξιος είχε προστάξει για τη φύλαξη της Βασιλικής Μονής της Θεοτόκου της Σουμελά, (όρα, Ε. Θ. Κυριακίδου. Ιστορία της Μονής Σουμελά, Αθήναι 1898, σελ. 73). Στου Χαβραία ανήκε και το χωρίον Τσινακάφτα αποτελούμενο από είκοσι σπίτια όπου μετά την κάθοδο των Ρώσων στην Αργυρούπολη το 1830 και την αργότερα οπισθοχώρηση τους, διαλύθηκε μαζί με τη Χαβραία. Οι κάτοικοι των δύο χωριών μετοίκησαν στα χωριά της Σταυρούπολης και του Καυκάσου. Γεωγραφικό & Ιστορικό Λεξικό Χαλδίας Καρά Μουσταφάς ή Ποτάμιον της Άτρας, Καρέλ, Καρμούτ.
Η Χαβίανα. Βρίσκεται στη Μεσοχαλδία και σε δίωρη απόσταση από την Άρδασσα στον ομώνυμο ποταμό και σε μαγευτική θέση, περιβάλλεται δε από πυκνότατα δάση και κατοικείται από εκατόν εβδομήντα πέντε (175) οικογένειες ομογενών Ελλήνων. Όπως φαίνεται από τα δημοτικά της τραγούδια και τα πολλά ερείπια φρουρίων και ιερών ναών, όπως των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων και του Αγίου Γρηγορίου Νεοκαισαρείας, η ίδρυση της ανάγεται στις αρχές του 12ου αιώνα όταν άρχοντες της Χαλδίας του Πόντου ήσαν οι περιώνυμοι Γαβράδες αφού και ενορία Γαβράδων και οικογένειες Γαβράδων διασώθηκαν μέχρι της δικές μας ημέρες. Η Χαβίανα της Άρδασσας επαρχίας Χαλδίας του Πόντου. Η Χαβίανα διαιρείται κυρίως σε τρία τμήματα: 1)Την Άνω Χαβίανα η οποία χωρίζεται στις ενορίες α) Βασιλάντων με Ιερό Ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης και ύπερθεν αυτού, το διώροφο κτίριο του Σχολείου, ιδρυθέν το 1882 όπου πρώτος διδάσκαλος διετέλεσε ο εξάδελφος μου Κυριάκος Γεωργίου Κανδηλάπτης, β) Γαβράντων, με περικαλλή Ιερό Ναό βυζαντινού ρυθμού προς τιμή του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου,γ) Παπά-Λαζαράντων δ) Σταυρενάντων και ε) Σεφερνάντων με Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννου με συνολικά εβδομήντα (70) οικογένειες 2) Τη Μέση Χαβίανα, την και Κάτω, με ενορίες Αντωνάντων, Γουρλάντων, Παναγίας και Τσαράντων με πενήντα πέντε (55) οικογένειες. Στην ενορία της Παναγίας υπάρχει και Ιερά Μονή Καλογραιών της Γεννήσεως της Θεοτόκου με τέσσερις (4) μοναχές και Σχολή με δύο διδασκάλους 3) Των Βαρδάντων ή και Βαρτάντων σε δεκάλεπτη απόσταση από το χωρίον Βαρετόν με πενήντα (50) οικογένειες και Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου ο οποίος ιδρύθηκε το 1900. Λέγεται ότι το χωριό ιδρύθηκε από τον ηγεμονικό κλάδο του οίκου των Βάρδα εξ’ ου και το όνομα του και όχι εκ του αρμενικού Βαρτάν καθώς οι Αρμένιοι εγκαταστάθηκαν στη Χαλδία από την εποχή του Αρμενίου Αρχιμεταλλουργού Σανέζ (1649-1659) και μετά το διωγμό τους από την Περσία υπό του Σάχη της Περσίας Αμπάς. Χαβίανα Πόντου. Ένα ξεχασμένο γαμήλιο έθιμο. Παντελή Η. Μελανοφρύδη. Τούτο επιβεβαιώνει και το εγχώριο δημοτικό άσμα: «Μ’ ουδέ τον Βάρδαν φογούμαι, μ’ ουδέ τον Νικηφόρον, μ’ ουδέ τον Σκληροτράχηλον π’ ορίζ’ τον κόσμον όλον». Η Χαβίανα κατά τις αρχές του 19ου αιώνα μαζί με την Κορόξενα έγιναν μητροπόλεις του πλούσιου μεταλλείου της περιφέρειας Τρίπολης με το όνομα Αγαλούκ και υπήρξε πατρίδα του Σιλβέστρου του Α΄ ο οποίος διετέλεσε αρχιεπίσκοπος Χαλδίας την περίοδο 1640-1654 εκ του οίκου των Παπαλαζαριδών από την οποία αναδείχθηκαν πολλοί ικανοί κληρικοί ως και του Χριστοφόρου Δρακοντίδη ο οποίος διετέλεσε γυμνασιάρχης στη Σμύρνη, την Αμισό, την Ανδριανούπολη, τα Ιωάννινα, το Διδυμότειχο και τα Γρεβενά. Άξιον σημειώσεως είναι ότι οι Χαβιανίτες τυγχάνουν λίαν φιλόμουσοι και από το 1910 όταν δίδασκα εκεί αποφάσισαν να προάγουν το Σχολείο της Χαβίανας σε Λύκειο με τέλεια Αστική Σχολή και δύο γυμνασιακές τάξεις, οπότε για τον σκοπό αυτό συγκέντρωσαν χρήματα, αλλά το όραμα αυτό ματαιώθηκε εξ’ αιτίας των αλλεπάλληλων πολέμων. Ο Τζιουπές - Όταν οι τούρκοι δε φορούσαν μάσκα (Μαρτυρία Χαβίαννας Αρδάσσης Πόντου).
Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία. Στα επόμενα αφιερώματα μας θα γνωρίσετε τα χωριά, τα ποτάμια, τα όρη και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ. Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com
