Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν Επαρχίας Χαλδίας 41ον: Χάτσι, Χερίανα ή Χερροίανα ή Χερείανα ή Χαιρίαννα ή χ̆εριάν’ ή Ζεράν ή Σεϊράν & Χουσιλή.
Το Χάτσι (όρα τη λέξη Ωραιόκαστρον) Χάτς ή Ωραιόκαστρο. Ένα χωριό της Χαλδίας του Πόντου
Χερίανα, Χερροίανα, Χερείανα, Χαιρίαννα, χ̆εριάν’, Ζεράν και τουρκιστί Σεϊράν που προήλθε από την αραβική λέξη σεϊράν που δηλώνει τόπο αξιοθέατο για την ωραιότητα και τον πλούτο του. Η ονομασία Ζεράν απαντάται στα προ του 1650 σιγίλια των Πατριαρχείων και στα έγγραφα της Μητροπόλεως Χαλδίας και μετατράπηκε η ονομασία του ελληνική ως “Χερροίανα” έτσι όπως διατηρήθηκε ως τις ημέρες μας. Τα Χερροίανα αποτελούσαν άλλοτε το μεγαλύτερο τμήμα της επαρχίας Χαλδίας και βρίσκονται στη μικρή Αρμενία κοντά σε έναν παραπόταμο του Λύκου που πηγάζει από το όρος Σιπικάρ. Γεωγραφικό Λεξικό Χαλδίας Πόντου Χάτσι, Χερίανα ή Χερροίανα ή Σεϊράν & Χουσιλή
Βρίσκεται μεταξύ των ορέων Ταύρου, Κιαβούρ Δάγ, Αγίου Παύλου, Παρυάδρη (Τσ̆ιμέν Δάγ), Κελκέτ και επαρχίας Κολωνίας. Συγκροτείται από εβδομήντα δύο (72) χωριά άλλοτε όλων ελληνικών με πολιτική έδρα τη Γάρατσα. Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο στα Χερροίανα της Χαλδίας του Πόντου Αναφέρουμε παρακάτω τα χωριά αυτά από τα οποία οι κάτοικοι τους κατά τα έτη 1829, 1856 και 1878 μετοίκησαν στη Ρωσία, αλλά κατόρθωσαν να παραμείνουν Ελληνικά:
1. Ζύμωνα. Άλλοτε είχε εκατό (100) οικογένειες αλλά προ της ανταλλαγής μόνο σαράντα (40).
2. Πιντσ̆άντων, με πέντε οικογένειες
3. Παρουτσή, με οκτώ οικογένειες
4. Άνω Ταρσός (ή Εσκί=παλαιά), με τριάντα πέντε οικογένειες
5. Κάτω Ταρσός (Ουρούμ=Ρωμαίϊκη) με εκατόν είκοσι οικογένειες
6. Σαλούτ ή Τσάπουτλη, με εξήντα οικογένειες
7. Τσαγούλ με σαράντα πέντε οικογένειες
8. Μαυρολίθ με τριάντα οικογένειες ομογενών και πενήντα τουρκομάνων εξ΄ ού και ο αρχαίος και ευγενής οίκος των Παλτατσίδων από το Κανάκ της Δέρραινας που είχαν μετοικήσει εκεί
9. Ουλού Σεϊράν με είκοσι ελληνικές και σαράντα αρμενικές οικογένειες
10. Κιμπατούρ με είκοσι ελληνικές και τριάντα οικογένειες Κιρκασίων
11. Άνω Πελέν με τριάντα ελληνικές και είκοσι οικογένειες Κιρκασίων
12. Κάτω Πελέν με τριάντα δύο οικογένειες χριστιανών Ελλήνων και είκοσι Κιρκασίων
13. Παπούτσ’ με δεκαέξι οικογένειες χριστιανών Ελλήνων και 16 Κιρκασίων
14. Τουμπάνογλου με άλλοτε τριάντα οικογένειες χριστιανών Ελλήνων και τώρα μόνον επτά
15. Σελίν Τερέ, από τις άλλοτε εβδομήντα οικογένειες χριστιανών Ελλήνων σήμερα κανείς δεν κατοικεί. (Επισήμανση: «το σήμερα» αναφέρεται στην εποχή συγγραφής – καταγραφής του συγγραφέα μας και όχι στο δικό μας σήμερα). Όλα αυτά τα χωριά είχαν Ιερό Ναό και Δημοτικό Σχολείο. Τα Χερροίανα είναι τόπος γεωργικός και πλούσιος χάρις στην ευφορία και το πεδινό έδαφος. Τα Χερροίανα άλλοτε αποτέλεσαν την πρώτη επισκοπή της Μητροπόλεως Τραπεζούντας, αλλά από τις αρχές του 1600 προσεδέθησαν στην επισκοπή Κανείου με τότε επίσκοπο Κανείου τον Θεόληπτο του Καλογεράντων. Από το 1650 όταν ανακηρύχθηκε η επισκοπή Κανείου σε Αρχιεπισκοπή επί Σιλβέστρου του Α΄ εκ Χαβίανας, προστέθηκε στον τίτλο του εκτός της Χαλδίας και εκείνη των Χερροιάνων ως: Αρχιεπισκόπου Χαλδίας, Χερροιάνων και Κερασούντος, και αργότερα εξάρχου παντός Ελενοπόντου. Ήταν όπως προείπαμε η πρώτη από τις 14 σε 17 επισκοπές της επαρχίας Τραπεζούντας που αναβιβάστηκαν επί Αυτοκράτορος Λέοντος του Σοφού κατά το 856-911 όπως είχαν αναγνωρισθεί από το Οικουμενικό Πατριαρχείο στη Μητρόπολη Τραπεζούντος, όπως ακόμα και επί του Βασιλείου Β΄ του Βουλγαροκτόνου επικυρώνονται το 976-1025 και το 980 οπότε πρώτη μνημονεύεται μεταξύ όλων η επισκοπή των Χερροιάνων. Ομοίως δε και ο H. Celzer και ο ακαδημαϊκός Νίκος Βέης καθόρισαν την επωνυμία και την τοπογραφία των επισκοπών Τραπεζούντος, μνημονεύουν πρώτη την επισκοπή των Χερροιάνων. Αναφορικά με την τοπογραφική (γεωγραφική) της θέση στη σύνοψη των θαυμάτων του Αγίου Ευγενίου του Τραπεζουντίου αναγράφει τα εξής ο τότε Μητροπολίτης Τραπεζούντος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρύσανθος Φιλιππίδης: "Χερροίανα χώρα διακειμένη ἐστὶ μεταξὺ Χαλδίας καὶ Κολωνίας μία καὶ πρώτη τῶν ἐπισκοπῶν Τραπεζοῦντος, μοναστήριον ἔχουσα παρ' αὐτὴ ἱδρυμένον εἰς τὸ ὄνομα τιμώμενον τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου (καὶ ἐκ βάθρου ἀνεγερθὲν ὑπὸ τῶν εὐγενεστάτων Γαβράδων), τοῦ Χαίνου κοινῶς ἐπιλεγόμενον. Ἡ ρηθεῖσα μονὴ αὕτη πολύολβος ἢν ἀνέκαθεν, χώρας κύκλῳ πλουτοῦσα πολλὰ καὶ καλλὰς καὶ πίονα γῆν καὶ ἀροσίμην καὶ εὔφορον πάνυ". Πρὸς τούτοις ἐπιλέγει ὁ Χρύσανθος: "Κατὰ τὸ χωρίον τοῦτο ἡ χώρα Χερροίανα κατεῖχε τὴν πρώτην θέσιν μεταξὺ τῶν ἐπισκοπῶν τῆς Μητροπόλεως Τραπεζοῦντος". Αλλά καθ’ όν χρόνον ο Ιωάννης Λαζαρόπουλος έγραψε την σύνοψη θαυμάτων του Αγίου Ευγενίου, τα Χερροίανα είχαν ανακτήσει την πρώτη θέση μεταξύ των εκ Τραπεζούντος εξαρτημένων επισκοπών. Τα Χερροίανα μνημονεύονται και από τα Χρονικά του Πανάρετου υπό τον τύπον «η Χερίανα». Στην περιοχή των Χερροιάνων υπάρχει και η ιστορική Λευκόπετρα, οχυρό φρούριο με ενδεικτικά αρχαίων τειχών κοντά στη Μονή του Αγίου Γεωργίου του Χαίνου, όπου είχε τα θερινά του ανάκτορα ο ήρωας Βασίλειος Διγενής Ακρίτας η οποία καταστράφηκε μετά την άλωση και την επανίδρυσε ο τότε Μυρέων και έπειτα Νικοπόλεως επίσκοπος Χατζή Ιερεμίας Γεωργιάδης ο εξ Άδυσσας με έξοδα (θυσίας) 1.000 χρυσών λιρών αλλά ακόμα και λαξευτό ιερό και μεγαλοπρεπή ναό με τον διάσημο στον Πόντο και τη Μικρά Ασία αρχιτέκτονα Σωτήριο Παπα-Εφραιμίδη του Αδυσσινού. Επίσης έκτισαν άρτια Αστική Σχολή στην οποία πρώτος δίδαξε ο εκ των πρώτων αρίστων μαθητών του πολλού Κυριακίδη, Ιωάννης Γρηγορίου Ροδοκανάκης. Όπως ευρέως αναφέρει η παράδοση, στην ποταμό της Χόψας αλλά και όσων δημοσίευσα αναφορικά με τη λέξη Ματσεφά (όρα Ποντιακά Χρονικά τεύχος 21-22 σελ. 505) υπήρξε επί της άλωσης της Τραπεζούντας ο επίσκοπος Χερριάνων Βασίλειος ο οποίος μαζί με τριακόσιους (300) αλκίμους (ακμαίους-δυνατούς-εύρωστους-θαλερούς-ρωμαλέους) νέους συμπλακείς στην πεδιάδα του Λέοντος (Ασλάν τσαϊρ) με τα στρατιωτικά τάγματα του Φατίχ έπεσε ηρωϊκώς και όπως μου ανέφερε το 1901 ο εφημέριος του χωριού Ματζηρά: είχε χειρόγραφον τον βίο και την πολιτεία του Βασιλείου την οποία συνέταξε ο λόγιος ιερομόναχος και ηγούμενος Σουμελά Καλλίνικος ο Φυτιάνος. Μου έδειξε μάλιστα και το επ’ ονόματί του παρεκκλήσιο όπου υπήρχε και ο τάφος του, τον οποίο επισκέπτονταν προς ίαση οι σεληνιαζόμενες ασθενείς ομογενείς και τούρκισσες γυναίκες της περιοχής του ποταμού. Είπαμε και παραπάνω ότι οι κάτοικοι των χωρίων των Χερροιάνων ήταν ομογενείς αλλά κατά τους διαφόρους πολέμους της Ρωσίας και της τουρκίας και ιδίως του 1878 με την εγκατάσταση πολλών Κιρκασίων από τον Καύκασο και Κούρδων απ’ το εσωτερικό, είχε παραταθεί πλέον ο αφόρητος βίος των ημέτερων Ελλήνων από τις ληστρικές επιδρομές. Με ζωηρότατα χρώματα περιγράφουν τα γεγονότα αυτά οι ιστορικοί Περ. Τριανταφυλλίδης (Ποντικά σελ. 108) και Σάββας Ιωαννίδης (Ιστορία και Στατιστική Τραπεζούντος σελ. 253). Η μη οικονομική πρόοδος των κατοίκων λόγω έλλειψης συγκοινωνίας και μη πώλησης των γεωργικών προϊόντων τους σε συμφέρουσες τιμές, τους ανάγκασαν να μεταναστεύουν στη Ρωσία και ιδίως από το 1880 όταν φονεύθηκε ο πρόκριτος και βαθύπλουτος εθνομάρτυρας Χερροιάνων και Κελκέτ από το χωριό Τοβλού οβά, Χατζή Νικόλαος Τεμιρτζίδης (Σιδηρόπουλος). Έδρα της επισκοπής αυτής υπήρχε το χωριό Κορτσάφ αποτελούμενο από επτακόσιες (700) τουρκικές και τουρκομανικές οικογένειες όπου διακρίνονται κατεστραμμένοι ναοί και η θέση της επισκοπής στα οικήματα του Χαϊρεττίν βέη όπως έμαθα απ’ αυτόν όταν το 1915 υπηρετούσα ως σιτιστής στο εκεί εργατικό στρατιωτικό τάγμα. Οι κάτοικοι των Χερροιάνων πολλές φορές αποπειράθηκαν να συστήσουν Ημιγυμνάσιο στα Κελώρια και μάλιστα κατά το 1912 όταν πρωτοστάτησαν οι εισηγητές Παλτατσηπασίδες και από τα πλούσια σπίτια μαζεύτηκαν σημαντικά ποσά σε χρήμα και είδος, αλλά οι πόλεμοι που ακολούθησαν ματαίωσαν την ολοκλήρωση του έργου αυτού. Από τα Χερροίανα παίρνουν μερικές από τις πηγές τους οι ποταμοί Λύκος, Άλυς, Ίρις και Ευφράτης. Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο στα Χερροίανα της Χαλδίας του Πόντου
Η Χουσιλή. Η τουρκική ονομασία του χωριού είναι Χοζεβρέκ. Πρόκειται για πανάρχαιο χωριό που βρίσκεται στον ποταμό του Μαυραγγελίου πάνω από την Σόρδα μέσα σε κοιλάδα και έχει σαράντα (40) ομογενείς οικογένειες, Σχολείο και Ιερό Ναό του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών οι κάτοικοί της εγκαταστάθηκαν στους Σιταγρούς (Μιναρέ Τσιφλίκ) της Δράμας. Από τη Χουσιλή καταγόταν ο εν Ερζιγγέν εμπορικός Οίκος των Συμεωνιδών. Από τη Χουσιλή κατάγονται επίσης οι τρείς ιερομόναχοι Σωφρόνιος, Λαυρέντιος και Παϊσιος οι οποίοι το 950 ίδρυσαν στο όρος της Πίτης τω παρά την κώμη Κλήτη ή Τζήτη(Τσίτη), την αρχαιότερη μονή της Θεοτόκου Γουμερά ως και το μέχρι τις ημέρες μας διασωθέν με επιγραφή παρεκκλήσιο, όπως έχει δημοσιεύσει στη Κατερίνη ο ιατρός Νικ. Π. Λουκάς στο Ημερολόγιο του «Αυγή του Πόντου» τόμος Α. 1904 σελ.172 και όπως ο ίδιος είδα στο διασωθέν σιγίλιο από τον Τσιτενό εφημέριο Άνω Ποροϊων Σερρών παπά-Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο. Σχόλια στο Γεωγραφικό και Ιστορικό Λεξικό Επαρχίας Χαλδίας του Γεωργίου Κανδηλάπτη Γ'
Συνεχίστε την περιήγηση σας στη Χαλδία. Στα επόμενα αφιερώματα μας θα γνωρίσετε τα χωριά, τα ποτάμια, τα όρη και τα τοπωνύμια της επαρχίας Χαλδίας. Ένα εξαιρετικό πόνημα του αείμνηστου κ. Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com