Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν της επαρχίας Χαλδίας του Πόντου (47): Το Κιουρτούν, η Σαρακαγιά ή Γαργαριών ή Γαργάσαινα, η Κιουμουσχανέ & τα Κοτύλα̤ - Κοτύλια.
Το Κιουρτούν. Ένα από τα τμήματα της επαρχίας Χαλδίας και της διοικήσεως της Αργυρουπόλεως υπαγόμενο εις την υποδιοίκηση Άρδασσας. Απέχει από μεν της Αργυρούπολης 12 ώρες εκ δε της Άρδασσας 6 και βρίσκεται μεταξύ των υποδιοικήσεων Χερροιάνων, Αλίτζαρας, Τριπόλεως και της Κερασούντας και των ορέων Αγίου Παύλου και Αχιλ Μπαμπά και λέγεται Κουρτούν ή Γκιουρτούν ή Κιουρτούνιον ή τα χωριά του Κιουρδουνίου
Γεωγραφικό Λεξικό Χαλδίας Κιουρτούν, Κιουμουσχανέ, Σαρακαγιά ή Γαργάσαινα & Κοτύλιακαι βρίσκεται στο ποτάμι το οποίο διασχίζει όλη την περιφέρεια και συμβάλλει παρά την Τσαερά ή Ικί-κιοπρί (δηλαδή δύο γέφυρες) εις τον ποταμό Κάνιν και από καθαρών υδάτων λαμβάνων τα ήδη θολά ύδατα χύνεται υπό το όνομα Χαρσιώτης στον Εύξεινο Πόντο. Το Κιουρδούνιον έχει έκταση 28 ώρες μήκος και πλάτος 15 και έχει 45 μικρά και μεγάλα χωριά, από τα οποία 6 είναι ομογενή και αυτά είναι: Δέσμαινα, Σιμικλή, Σαρούμπαπά, Γαργάαινα, Πέκτελα και Ακ-Τσάλ, έχοντα όλα μαζί 500 οικογένειες ομογενών, 10 Ιερούς Ναούς, 20 ιερείς, 6 σχολεία, 9 διδασκάλους και μια Ιερά Μονή του 1800. Κυβερνάται δέ απο έπαρχο (μουδίρη). Έλαβε την ονομασία Κιουρδούν από στρατηγό Καρδούχο τη καταγωγή Κι͜ούρδ Αλή Πασά, ο οποίος 150 χρόνια μετά την άλωση απεστάλη από τον Σουλτάνο Βαγιαζήτ και επάταξε την εκεί οργιάζουσα ληστεία και τις διαμάχες των κατά τόπους μπέηδων και δώσας το όνομα του, διορίστηκε βεκλέρβεης των μερών εκείνων. Λέγεται ότι αυτός είχε έναν γιό αντάξιον αυτού, ο οποίος έγινε διοικητής της Αργυρούπολης και οι απόγονοί του συνέπηξαν επί του ποταμού Κάνεως παρά τω Ταλαπάν συνοικισμό με το όνομα Κούρδ’ Αλή Ογλού. Προηγουμένως το Κιουρδούν ελέγετο Σουϊτ Ολού εκ της μεγαλυτέρας ενορίας της Δέσμαινας. Κατά τον 12ο & 14ο αιώνα, η Χαλδία ερημώθηκε εξ αφορμής επιδρομής των Αράβων, τούρκων, Κούρδων και Τουρκομάνων, οτι πολλές οικογένειες εντεύθεν μετώκησαν εις τα Κοτύωρα και σε αρκετά χωριά της Νικομηδείας. Ο Ελληνισμός στα παράλια έμεινε μέχρις ότου ο Κουρτ Αλή πασάς επέφερε την ησυχία εις τα μέρη εκείνα και αναζωογονήθηκαν και πάλι οι παλιοί ενταύθα συνοικισμοί και οι ανελθόντες εκεί ομογενείς ειργάζοντο ως κολίγοι. Επειδή και πάλι επί Μητροπολίτου Χαλδίας Ιγνατίου του Φιτιάνου πολλοί ληστές έβλαψαν τον τόπο και καταερήμωσαν τα χωριά, γι’ αυτό το λόγο, με την εντολή του νομάρχου Τραπεζούντος, ο εκ του οίκου των Ουτζητογλίδων Κέλ Ομέρ εκστρατεύσας εκεί συνέλαβε 12 φοβερούς ληστές, τους αποκεφάλισε, ενέπηξε τας κεφαλάς των επί πασσάλων και απεκλήθη Γαζουχτζή Κέλ-Ομέρ και εις ανταμοιβήν ενυμφεύθη τη θυγατέρα του νομάρχου Γιουσούφ Πασά, αιτήσαντος τίτλου ευγενείας και εγένετο γενάρχης των εν τω Τορουλίου Ουτζητογλίων μπέηδων. Εν γένει εξ όλων των τμημάτων της επαρχίας ημών μαρτυρικότατος υπήρξε το βίος των ομογενών του τμήματος αυτού ως εκ των πέριξ της περιοχής βαρβάρων τούρκων και διότι ευρέθη μακρά πάσης κυβερνητικής αρχής και οι κατά καιρούς τερεμπέηδες αγάδες και οι έπαρχοι πλην του θρησκευτικού αυτών φανατισμού δεν είχον και τη δύναμη της επιβολής της τάξεως. Πνευματικώς εξεταζόμενον το τμήμα τούτο δηλούμεν ότι επί 220 έτη υπήγετο στη Μητρόπολη Χαλδίας και προηγουμένως υπαγόταν στην επισκοπή ή εξαρχία της Κερασούντας, η οποία ετέλει υπό τον Μητροπολίτη Νεοκαισαρείας. Όταν όμως η εξαρχία Κερασούντας απωλέσθη υπό των πατριαρχικών οφφικιαλλίων εις ούς εδωρήθη εις τον Τραπεζούντος Νεκτάριον αντί 400 γροσίων. Το 1698, τότε το Κιουρδούν υπήχθη εις την Τραπεζούντα, αλλά ο Νεκτάριος αντάξιος της αποστολής του ιδών ότι ως μακρά αυτού του τμήματος δεν μπορούσε να ποιμάνει αυτό, επαξίως δια τούτο το επώλησε εις τον Χαλδίας Μητροπολίτη Φιλόθεο Καστελιώτην αντί 130 γροσίων. Αλλά η πώλησις αυτή δεν ευχαρίστησε τους διαδόχους του Νεκτάριου και το Κιουρτούν εγένετο το μήλον της έριδος μεταξύ των Μητροπολιτών Χαλδίας και Τραπεζούντος επί πολλά έτη και κατέληξε και εις τα Πατριαρχεία και την υψηλή πύλη και εξαπέλυσαν πολλά πατριαρχικά σιγγίλια γράμματα ότε μεν υπέρ της Χαλδίας ότε δε υπέρ της Τραπεζούντος. Μάλιστα, ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Ανανίας ο Α΄επιδραμών, εξεδίωξε τους εκεί ιερείς της μητροπόλεως Χαλδίας και κατάλαβε το τμήμα τούτο. Κατά της ατασθαλίας ταύτης του Ανανίου και αδίκου πράξεως κατεξανέστη το 1732 ο αρχιεπίσκοπος Χαλδίας Ιγνάτιος ο Α΄ο Φιτίανος και απέστειλε εις την Εκκλησίαν τα εις τα προηγούμενα έτη εκδοθέντα υπέρ της μητροπόλεως επικυρωτικά της δικαίας κατοχής του Κιουρδουνίου από του μητροπολίτου Χαλδίας, άπερ ήσαν των οικουμενικών Πατριαρχών Κυρίλλου Γ΄ (1652), Νεοφύτου Δ΄ (1680-1689), Ιωαννικίου Β΄(1655-1656), Παρθενίου (1675-1676), Καλλίνικου (1689-1693) και πέτυχε την οριστική επικυριαρχία διά πατριαρχικού σιγιλλίου γράμματος του Οικουμενικού Πατριάρχου Παϊσίου του Β΄. Επίσης, ο διάδοχος του Παϊσίου, Οικουμενικός Πατριάρχης Σεραφείμ επί Ιγνατίου Β΄ του Κουθούρ τω 1734 επικύρωσε την επί του Κιουρτουνίου επικυριαρχία του Χαλδίας Κυβερνομένου δι αντιπροσώπου αυτού κληρικού και ως επί το πλείστον λαϊκού Εξάρχου λεγόμενου και έχοντος την έδρα του στη Δέσμαινα. Είπαμε ότι το Κιουρδούν εξ όλων των τμημάτων της επισκοπής Χαλδίας υπέστη τα μέγιστα εκ των βιαιοπραγιών των τούρκων και ως εκ τούτου ήρξατο η διαρροή των κατοίκων εις τας παραλίους πόλεις του Ευξείνου και κυρίως εις Κερασούντα και Τρίπολη. Αργότερα και ίσως πριν από 180 χρόνια συνεπεία ενός Τούρκου αγά, ο οποίος ανεξέλεγκτος κρεμούσε εις την ενορία Δέσμαινας όσους έβρισκε αντιφρονούντας σε αυτόν, αναγκάστηκαν από τις 250 οικογένειες, οι 17 οικογένειες τη νύχτα να εγκαταλείψουν τα πάντα και οδεύοντες πάντα κατά τη νύχτα επί έξι και επτά ημέρες να καταφθάσουν στην περιφέρεια Καρακιόλ, (όθεν διήλθον και οι Μύριοι του Ξενοφώντος) και να ταχθώθιν υπό την προστασία του φιλοχριστιανού κουρδικής καταγωγής Κετιάλογλου και να συμπήξουν 180 οικογένειες από διάφορα χωριά του Κιουρτούν σε αυτό το χωριό. Αργότερα και άλλες οικογένειες εκείθεν ανεχώρησαν και διασκορπίστηκαν εις τας παραλίους πόλεις Οινόη, Φάτσα, Ορδού, Έρπαα, καθώς και εις Ρουμανίαν και Ρωσίαν. Οι κάτοικοι του Κιουρτουνίου ησχολούντο εις τη γεωργία και κτηνοτροφία το έαρ, και τον χειμώνα κατ’ ιδίαν κατήρχοντο εις τας παραλίους πόλεις του Ευξείνου Πόντου μετερχόμενοι διάφορα επαγγέλματα. Το Κιουρτούν διαρρέεται από ποτάμι το οποίο συμβάλει μετά του ποταμίου των Αμπρικάντων παρά την Τσαέρα, όπου η χειμερινή έδρα του Επάρχου και χύνεται εις τον Κάνιν ποταμό. Επειδή παρέλειψαν να σημειώσω εν τω εν τοις προηγουμένοις περί του χωρίου Σαρακαγιά δηλώνω ότι εν τοις πατριαρχικοίς σιγιλίοις γνωρίζετε ως Γαργαριών αλλά και Γαργάσαινα και είχε 120 οικογένειες ομογενών και Ιερό Ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου. Οι κάτοικοι του Κιουρτουνίου κατέρχονται το χειμώνα εις τας παραλίους πόλεις του Εύξεινου Πόντου και μετέρχονται διάφορα επαγγέλματα. Δυστυχώς την περιφέρειαν ταύτην από αρχαίων χρόνων μαστίζει η ληστεία, διότι συνορεύει με τη χώρα τον Τσαπνίδων των αρχαίων Σάνων.
Η Κιουμουσχανέ. Η Ομήρου «αργύρου γενέθλη», τουρκική ονομασία της Αργυρουπόλεως. Η Αργυρούπολις (Κιουμουσχανέ) του Πόντου
Τα Κοτύλα̤ - Κοτύλια. Χωριό ομογενές, το οποίο βρίσκεται στην περιφέρεια Κελκέτ (Κελκίτ) και ανήκει στην υποδιοίκηση Αργυρουπόλεως με 2 ενορίες και ναό του Αγίου Κωνσταντίνου. Είχε οικογένειες 70 ομογενών. Οι κάτοικοί του εγκαταστάθηκαν στην περιφέρεια Κοζάνης. Κοτύλια Χαλδίας Πόντου, Έναν Κιμισχαναλίδικον Χωρίον
Γεωγραφικόν και ιστορικόν Λεξικόν των χωρίων κωμοπόλεων και πόλεων Χαλδίας. Γεωργίου Κανδηλάπτου Κάνεως Διδασκάλου-Δημοσιογράφου. Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη Α Ε. Στο αφιέρωμα αυτό γνωρίζουμε τα χωριά, τα ποτάμια, τα όρη, τα τοπωνύμια και τις Ιερές Μονές της επαρχίας Χαλδίας κατά αλφαβητική σειρά. Ένα εξαιρετικό και μοναδικό πόνημα του αείμνηστου κ. Γεωργίου Κανδηλάπτη Κάνι. Συνεχίστε την ενημέρωσή σας στα επόμενα αφιερώματά μου.
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία – Βασίλειος Β. Πολατίδης – www.kotsari.com
