Γαμήλιοι χοροί των Ελλήνων στον Πόντο και στην Ελλάδα
Σήμερα θα επιχειρήσω μια μικρή και σύντομη αναδρομή στα παλιά έθιμα του γάμου έτσι όπως αυτά έχουν μεταφερθεί σ’ εμάς απ’ τις παλιότερες γενιές, μέσω προφορικών και γραπτών αναφορών. Στο Site μου kotsari.com αλλά και στο κανάλι μου στο YouTube έχω δεκάδες ηχητικά και φωτογραφικά ντοκουμέντα αλλά και βίντεο σχετικά με τις γαμήλιες εθιμοτυπίες, τους χοροί και όλα τα στιγμιότυπα του Ελληνικού γάμου στον Πόντο.
Παρόλα ταύτα, και προκειμένου να εστιάσω στο θέμα της σημερινής παρουσίασης μου που είναι οι Γαμήλιοι Χοροί στον Πόντο και στην Ελλάδα, θα επιχειρήσω να απομονώσω το κατά δύναμιν τους χορούς από όλα τα υπόλοιπα τελούμενα κατά την εθιμοτυπία του γάμου στον Πόντο. Οι περιφέρειες, πόλεις και χωριά στα οποία θα αναφερθώ σήμερα είναι:
Η Αργυρούπολη, η Ινέπολη, η Κερασούντα, η Τόν(γ)ια, η Κελώνσα των Σουρμένων, η Μαζερά & το Καπίκιοϊ της Ματσούκας, η Οινόη, τα Κοτύωρα, το Κάρς και η Πάφρα.
Η επιλογή αυτών των περιφερειών έγινε προκειμένου να αναφερθούν, να αναδειχτούν αλλά και να προβληθούν για μελέτη και σύγκριση τα κοινά ή μη στοιχεία της εθιμοτυπίας του Ποντιακού γάμου σε όλη την επικράτεια του Πόντου όπου έζησε και δραστηριοποιήθηκε ο Ελληνισμός. Τα κύρια στιγμιότυπα του Ποντιακού γάμου θα μπορούσαμε να τα ορίσουμε με τα παρακάτω στάδια:
1. Το ψαλάφεμαν (η επιλογή της νύφης)
2. Λογόπαρμαν (ο λόγος)
3. Σουμάδια̤’, (ο αρραβώνας)
4. Η χαρά, (το στεφάνωμαν)
Οι χοροί που αποδίδονταν μέσα στο γενικότερο πλαίσιο του Ποντιακού γάμου, πριν αλλά και μετά το στεφάνωμα ποικίλουν κατά γεωγραφική περιοχή και πάντα προσέδιδαν ιεροτελεστικό αλλά και πανηγυρικό ύφος στα δρώμενα. Ο δεσμός και η εξάρτηση των ανθρώπων απ’ την εκάστοτε θρησκευτική πίστη είναι εμφανής και σχεδόν πάντα κυρίαρχη αφού στα τελούμενα γίνονται αναφορές και επικλήσεις στα θεία και ιερά. Πέρα από ορισμένους τοπικούς χορούς που ήταν ιδιαίτεροι για κάθε περιφέρεια, υπήρχαν και οι πατροπαράδοτοι αρχαιότεροι χοροί στον Πόντο οι οποίοι ήταν κοινοί και χορευόντουσαν σχεδόν σε όλη την επικράτεια του Πόντου.
Οι χοροί των Ελλήνων του Πόντου που αφορούν στον γάμο ήταν:
1. Το Αχπαστικόν ή αχπαστόν
2. Το Ομάλι ή Ομάλε̤ τη Νύφες (Κερασούντα – Νικόπολη)
3. Το Ομάλ’ ( Ευρύτερη Περιφέρεια της Τραπεζούντας )
4. Καρσιλαμάδες ( Ακ Δάγ Μαδέν – Γκιουμούς̆ Χατζήκιοϊ – Πάφρα – Σαμψούντα και γενικότερα στο Δυτικό Ελληνόφωνο ή και Τουρκόφωνο Πόντο)
5. Τάς̤ ή Τά̤ Γαϊτέ / Τάμασα̤ / Τη Κιουρτσίας ( Κάρς και ευρύτερη περιφέρεια του Καυκάσου)
Χοροί και τραγούδια κατά το λούσιμο και το ντύσιμο της νύφης αλλά και του γαμπρού, ιδιαίτερα τραγούδια κατά το ξύρισμα του γαμπρού αλλά και κατά την είσοδο και έξοδο των νεόνυμφων απ’ τα πατρικά τους σπίτια. Τέτοιοι ήταν:
1. Το θύμισμα, / θύμιγμα, / Εφτά Ζευγάρια και το Τέ̤κ & Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο
2. Το Κοτσαγκέλ’ (Διαβάστε περισσότερα εδώ: http://www.kotsari.com/laografia/dances/134-pontiakoi-horoi-kotsagkel-kotsagel-kotsageli-pontiako-horon-gamilioi-horoi-horoi-tou-gamou-ston-ponto
Αλλά και κατά τη διάρκεια του γλεντιού δεν έλειπαν ποτέ οι κοδεσποινιακοί ομαλοί χοροί και τέτοιοι είναι οι:
1. Το Ίσον, το Βαρύν, το Χοροντικόν, το Αφκακιάν, το Από πάν’ κεκά, ο στητός όρθιος χορός το Τίκ
2. Τη Τρυγόνας,
3. Τη Πατούλας,
4. Τη Κότσ̌αρι,
5. Το Τρομαχτόν, Το Λαγγευτόν,
6. Τη Λαζίας ή Λάζικον, ή Τιτιρεμέ,
7. Το Πι̤τσ̌άκ οϊνού και άλλοι λοιποί χοροί που αποδίδονταν από τους φίλους, συγγενείς και καλεσμένους στη “χαρά” (στο γάμο).
Θα προσπεράσω σε αυτό το σημείο τα τρία πρώτα στιγμιότυπα που αφορούν στο ψαλάφεμα, στο λογόπαρμαν και στα Σουμάδια̤’, καθώς έχουν άλλη λαογραφική αξία και σημασία που απάδει από τη σημερινή μου εισήγηση. Πριν περάσω στα στεφανώματα, το τελευταίο μέρος δηλαδή της εθιμοτυπίας του Ποντιακού γάμου, που στον Πόντο ονομαζόταν χαρά και το οποίο παρουσιάζει το ουσιαστικό ενδιαφέρον μιλώντας περί γαμήλιων χορών στον Πόντο, αξίζει να αναφέρω ότι υπήρχε ιδιαίτερο τραγούδι για το νυφέπαρμαν της ορφανής κοπέλας “Τ’ ορφανέσσας το νυφέπαρμαν” το οποίο μεταφέρεται σε μας από τον αείμνηστο λαογράφο μας Στάθη Ευσταθιάδη και το οποίο αναφέρει χαρακτηριστικά: "Διήμερα, τριήμερα, την κόρην παραστέκ’νε, φορίζν’ ατέν’, στολίζν΄ ατέν’, κι ατέν’ κ̆ι στεφανώνε". Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο αλλά και ακόμη μία καταγραφή απο τον κ. Στάθη Ευσταθιάδη Διήμερα, Τριήμερα, Στάθης Ευσταθιάδης Η χαρά στον Πόντο, κρατούσε συνήθως τρείς ημέρες από το απόγευμα του Σαββάτου ως τη Δευτέρα το πρωί. Οι προσκλήσεις γίνονταν με κεριά. Καλούσαν οι δύο οικογένειες τους δικούς τους ανθρώπους, συγγενείς και φίλους ακόμα και από γειτονικά χωριά. Μάλιστα καλούσαν και πρόσωπα που οπωσδήποτε έπρεπε να παραστούν όπως τέτοια ήταν όσα είχαν εξουσία ή καλή σχέση με το γλέντι για να βοηθήσουν με την παρουσία τους στην καλύτερη έκβαση του γλεντιού. Το απόγευμα του Σαββάτου σχεδόν ταυτόχρονα άρχιζε το γλέντι και στα δύο σπίτια (της νύφης και του γαμπρού δηλαδή) με τους συγγενείς και φίλους υπό τους ήχους του κεμεντζέ κυρίως σε κλειστούς χώρους, ενώ σε ανοιχτούς χώρους και στο ύπαιθρο με το ζουρνά, το αγγείο και το ταούλ, και φούντωνε η χαρά και το γλέντι όσο περνούσε η ώρα. Οι νέοι χορεύουν τον Τρομαχτό Λάζικο χορό , τη Κοτσής και το Τίκ. Αργότερα οι οργανοπαίκτες άλλαζαν ρυθμό κι έπαιζαν τα ομάλια, οπότε οι γεροντότεροι αναλάμβαναν τα ινία του χορού τραγουδώντας όλοι μαζί. Στην Αμισό και την Πάφρα ο γάμος διαρκούσε επίσης τρείς ημέρες. Τη δεύτερη ημέρα γινόταν η στέψη και όλα τα σχετικά με το ντύσιμο της νύφης, το επίσημο ξύρισμα του γαμπρού με όργανα χορούς και τραγούδια. Η συνοδεία των χορών και των τραγουδιών γινόταν με νταούλια, ζουρνάδες, ντέφια, βιολιά και κλαρίνα. Έχουμε αρκετά δείγματα γαμήλιων ασμάτων και χορών από την Κερασούντα. Αναφέρω χαρακτηριστικά το:
“Αυγερινός θε να γενώ,
να λάμψω μιαν ημέραν,
να λάμψω στην Ανατολήν
να λάμψω και στην Δύσιν”
Πρόκειται για τραγούδι κατά το χτένισμα ή και το λουτρό της νύφης. Σώζεται ψηφιακή ηχογράφηση της Μέλπως Μερλιέ του 1930. Ακούστε το δημώδες άσμα στο αφιερωματικό μου βίντεο
Στα γαμήλια τραγούδια των Κοτυώρων ανήκει και το γνωστό άσμα:
«Επήραμε την πέρδικαν αμάν-αμάν,
χελιδονάκι αμάν την πενταπλουτισμένη,
αφήνομεν την γειτονιάν αμάν, χελιδονάκι,
έρημη σκοτισμένη.
Το συγκεκριμένο γαμήλιο άσμα των Ελλήνων Κοτυωριτών αναφέρεται στα Λαογραφικά Κοτυώρων από τον Άκογλου Ξενοφώντα το 1939, μελωδία που χορευόταν πάνω σε αντικρυστό ζευγαρωτό ή ελεύθερο χορό. Ο Άκογλους Ξενοφώντας στα «Λαογραφικά Κοτυώρων» αναφέρεται μεταξύ άλλων στο χορό Τίκ του γάμου. Στο “Μουσικό Αρχείο του Πόντου» του κ Γεωργίου Ι. Κακουλίδη βρίσκουμε το δημοτικό αυτό γαμήλιο άσμα τοποθετημένο πάνω σε Ήχο πρώτο, Ρυθμό πεντάσημο και Χρονική αγωγή μέτρια γοργή. Το ποιητικό κείμενο αναφέρει:
Τρανόν χορόν γουρεύκεται απάν’ ΄ς σην πεδιάδαν
έχ̌ κι’ έρχουνταν τα κορτσόπα, έχ̌’ κι’ έρθαν τα νυφάδια̤
επωδός
Αραχάξαν αραχάξαν και τα πετεινάρια̤ ‘κούξαν
κι ατά τα σ̌κυλοκόριτσα ν-από ‘πίσ’ –ιμ’ ερούξαν
κι άμον’ νουσακόπα εκούξαν : Αρ’ αέτς πως έν’ καλόν έν’ καλόν έν’! Ακούστε το δημοτικό γαμήλιο άσμα των Ελλήνων Κοτυωριτών
Το κόψιμο του δρόμου ήταν πολύ παλιό έθιμο ριζωμένο στη ζωή των Παφραίων. Το λόγο στις περιπτώσεις αυτές είχε ο κουμπάρος ο οποίος έπρεπε να τάξει κάτι, να δωρίσει προκειμένου να ανοίξει ο δρόμος. Όταν όλη η πομπή μετά τη στέψη, πλησίαζε στο σπίτι του γαμπρού γινόταν ολόκληρη τελετή με ταξίματα, προσφορές κτλ και καθώς έμπαιναν οι νιόπαντροι στο σπίτι, τους υποδέχονταν με το παρακάτω τραγούδι:
“Καλώς την κυρά νύφη μας τώρα πούλθε στο σπίτι μας,
καλώς το τσεβαϊρι της καρδιάς το φυλαχτήρι”.
Μελωδία που χορευόταν πάνω σε αντικρυστό ζευγαρωτό ή ελεύθερο χορό. Ανάλογα ήταν τα έθιμα, τα τραγούδια και οι χοροί και στην Οινόη του Πόντου. Στο στιγμιότυπο που η νύφη έμπαινε στο σπίτι του γαμπρού χόρευαν και τραγουδούσαν το:
Καλώς ήρτεν η νύφη μας τώρα που ‘ρτε στο σπίτι μας,
καλώς το τσοβαϊρι της καρδιάς το φυλαχτήρι.
Κόρη τίμα την πεθερά, σαν έν’ η μάνα και κυρά,
τίμα τον πεθερό σου σαν ένι πατρός δικός σου.
Κι αυτό το τραγούδι χορευόταν πάνω σε αντικρυστό ζευγαρωτό ή ελεύθερο χορό, και σώζεται ως τις ημέρες μας σε ηχογράφηση της Μέλπως Μερλιέ το 1930 στην Αθήνα. Ακούστε το δημώδες άσμα στο αφιερωματικό μου βίντεο
Στην Αργυρούπολη κατά το ξύρισμα και λούσιμο του γαμπρού, οι φίλοι του, άναβαν το γλέντι, τραγουδώντας και χορεύοντας, ενώ οι οργανοπαίκτες δέχονταν τα φιλοδωρήματα. Σε αυτές τις περιστάσεις το γλέντι άναβε βαθμηδόν με το Ομάλ’ και το Τίκ με τους νέους να ξεκινούν τα ερωτικά δίστιχα που εξέφραζαν την ευαισθησία της νεανικής τους καρδιάς, που στη συνέχεια έδιναν τη σειρά τους στους λεβέντικους ζωηρούς χορούς όπως το Τρομαχτόν. Κάτι αντίστοιχο συνέβαινε και στην Κερασούντα όπου τραγουδούσαν οι άντρες όταν έντυναν τον γαμπρό.
“Άκουγε του γαμπρού η μάνα, του γαμπρού η καλή μάνα,
άκουγε και γροίκα κιόλα, τι σ’ έλεγι ο υιός σου”
Κι αυτό το τραγούδι χορευόταν πάνω σε αντικρυστό ζευγαρωτό ή ελεύθερο χορό, και σώζεται ως τις ημέρες μας σε ηχογράφηση της Μέλπως Μερλιέ το 1930 στην Αθήνα.
Τραγούδι και χορός κυριαρχούσε επίσης όταν κοπέλες και νυφάδες άναβαν το γλέντι στο σπίτι της νύφης και ετοίμαζαν τα νυφοσκεπάσματα, δηλαδή το χτένισμα και το ντύσιμο της νύφης. Σώζονται αντίστοιχα τραγούδια από διάφορες περιοχές του Πόντου με ελληνικό, ρωσικό αλλά και τουρκικό στίχο οι περισσότερες εκ των οποίων είναι γνωστές σε όσους ασχολούνται με το αντικείμενο. Υπάρχουν όμως και άγνωστες ηχογραφήσεις από το αρχείο μου τις οποίες έχω αναρτήσει στο κανάλι μου στο YouTube. Το χτένισμα της νύφης γινόταν με πολύ προσοχή και επιδεξιότητα, μάλιστα δινόταν πολύ μεγάλη προσοχή στο μήκος των μαλλιών της νύφης. Λέει το τραγούδι με σχετικό περιεχόμενο τοποθετημένο πάνω στο χορό Τίκ: «Η τσάμια̤’ σ’ έν’ πεντάπλεχτον, δασέα τα μαλλία σ’, μακρέα και ανάλαφρα, ξ̌ύουν απάν’ σ’ ωμία σ’ ».
Μεταξύ των γαμήλιων χορών και ασμάτων στην Οινόη του Πόντου ήταν και η Σεκερόλα. Ετυμολογείται από το Σεκέρ (ζάχαρη) η Ζαχαρούλα ή σε ελεύθερη μετάφραση η Γλυκούλα. Η μουσική θυμίζει έντονα δυτικούς μεσαιωνικούς χορούς και εικάζεται ότι αποτελεί κατάλοιπο της μουσικής κουλτούρας που μεταφέρθηκε στην περιοχή του Πόντου απ τους σταυροφόρους. Τραγουδιστή παραλλαγή του χορού αυτού έχει καταγραφεί και στη Ρόδο το 1905, εκεί σε κάθε παραλλαγή χρησιμοποιείτο η επωδός “Άϊντε σεκερούλα, σύ τα ξέρεις ούλα”. Σεκερόλα - Γαμήλιο τραγούδι των Ελλήνων της Οινόης του Πόντου Κι αυτό το τραγούδι χορευόταν πάνω σε αντικρυστό ζευγαρωτό ή ελεύθερο χορό, και σώζεται ως τις ημέρες μας σε ηχογράφηση της Μέλπως Μερλιέ το 1930 στην Αθήνα. Μετά το χτένισμα άρχιζαν να ντύνουν τη νύφη τραγουδώντας της διάφορα εθιμικά τραγούδια και προς το τέλος, της τραγουδούσαν το τραγούδι:
«Τίμα κόρη τον πεθερό σ’ ας σον κύρη σ’ καλλίον
Τίμα κόρη την πεθερά σ’ ας σην μάννα σ’ καλλίον
Τίμα κόρη τ’ αντραδέλφια σου ας σα αδέλφια σ’ καλλίον
Τίμα κόρη τα πεθερ’κά σ’ για να ‘σαι τιμημέντσα
Και όντας θα πας σοι πεθερού σ’ να ‘σαι αγαπημέντσα»
Όλα αυτά τα τραγούδια παρά το γεγονός της συναισθηματικής φόρτισης, και του αισθήματος του αποχωρισμού της νύφης απ’ την πατρική της εστία, συνήθιζαν να χορεύονται από τους παρευρισκόμενους. Οι χοροί και τα τραγούδια κατά περιφέρεια διαφοροποιούνται. Στην Αμισό και στην Πάφρα το Ακ Δάγ και το Γκιουμούς Χατζήκιοϊ, στην Έρπαα τη Νεοκαισάρεια & στη Σινώπη συνήθιζαν να χορεύουν τους αντικρυστούς χορούς (καρσιλαμάδες). Στη Νικόπολη, την Κερασούντα και στην ενδοχώρα των Κοτυώρων, της Ινέπολης, της Οινόης κτλ συνήθιζαν να χορεύουν το Ομάλε (στον τύπο του Κερασουντέϊκου Ομάλ). Στην ευρύτερη περιφέρεια της Τραπεζούντας, Αργυρούπολη, Χ̆ερροίανα, Κρώμνη, Σαντά, Ίμερα το νυφέπαρμα γινόταν με το χορό Ομάλ (στον τύπο του Τραπεζουντέϊκου Ομάλ «Γιαβαστόν ή Διπάτ»). Είναι γνωστό το αχπαστόν που είναι τοποθετημένο πάνω στο δημοτικό ακριτικό τραγούδι του Γιάννε του Μονόγιαννε. Οι Έλληνες στο Κάρς και στον ευρύτερο Καύκασο είχαν υιοθετήσει το χορό Τάς ή Τάμασα ή Τά̤γαϊτα̤ και ήταν ο κυρίαρχος χορός που τους συντρόφευε μέχρι να φτάσουν στην εκκλησία αλλά και ο χορός με τον οποίο επέστρεφαν στο σπίτι του γαμπρού για το γλέντι. Στα Κοτύωρα υπήρχε το Γαμήλιο τραγούδι : Την κοσάρα θέλω Καϊνανά ( Καϊνανά = πεθερά). Το τραγούδι αυτό λεγόταν από ομάδα φίλων του γαμπρού (οι οποίοι ονομάζονταν εμπρολάτ’), την ώρα που η γαμήλια πομπή βρισκόταν στην πόρτα του σπιτιού της νύφης και το χόρευαν ως μια μορφή αργού καρσιλαμά. Αυτές οι στιγμές είναι ακατόρθωτο να περιγραφούν γιατί ξεχειλίζουν από τόσο κέφι και χαρά όπου κανείς νομίζει ότι όλοι έχουν τρελαθεί, οι οργανοπαίκτες, οι καλεσμένοι, και όλο το χωριό έχουν γίνει ένα με την χαρά των νεόνυμφων. Οι νέοι χορεύουν μπροστά από την νύφη και τον γαμπρό. Μετά τη στέψη όλοι ξεκινούν για το σπίτι του γαμπρού με τραγούδια και χορούς έτσι όπως αναφέρθηκαν παραπάνω, κατά περιφέρειες.
Στην Ινέπολη, όταν έφταναν πια στο σπίτι του γαμπρού συνήθιζαν να χορεύουν ένα συρτό χορό πάνω στο τραγούδι:
Βάλαμ' τις τάβλες αργυρές μαντήλια συρματένια,
βάλαν κι εμένα κερναστή στης τάβλας το κεφάλι.
Σώζεται ως τις ημέρες μας σε ψηφιακή ηχογράφηση της Μέλπως Μερλιέ το 1930 στην Αθήνα. Επίσης τόσο στην Ινέπολη όσο και στην Κερασούντα τραγουδούσαν το τραγούδι :
Χάραξεν η Ανατολή κοκκίνησεν η δύση πάν’ τα πουλάκια στη βοσκή, κι η λυγερή στη βρύση,
παίρνω κι εγώ τον μαύρο μου πάω να τον κεράσω, βρίσκω μια κόρη έπλυνε σε μαρμαρένια βρύση,
λίγο νερό τη γύρεψα να πιώ εγώ κι ο μαύρος…..κ.τ.λ, τοποθετημένο επίσης πάνω σε συρτό χορό.
Το ίδιο τραγούδι με το ίδιο κείμενο τραγουδούσαν και πάνω στο σκοπό του χορού Κοτσαγγέλι, μάλιστα το ονομάζουν: “Σηκώνουν τη νύφη στο πόδι”. Όταν τραγουδούσαν αυτό το τραγούδι χάριζε η πεθερά τα δώρα στη νύφη της. Μαρτυρείται ότι τα τελευταία χρόνια στην Κερασούντα το τραγούδι αυτό παιζόταν συνοδεία ορχήστρας που την αποτελούσαν το βιολί το κλαρίνο και το ντέφι. Λογής-λογής τραγούδια ακούγονται συνεχώς, μα επικρατέστερα είναι τα παραδοσιακά και αυτά που εξιστορούν τις περιπέτειες του Ακρίτα ή του Μάραντου πάνω στους παλιότερους χορούς, εκείνους του Τραπεζουντέϊκου Ομάλ’ και στο βαρύν δηλαδή το αργό Κοδεσποινιακόν Τίκ. Μετά το τέλος του χαρίσματος το γλέντι συνεχίζεται ως τις τρείς το πρωί. Οι ηλικιωμένοι και τα παιδιά έχουν φύγει ήδη για να ξεκουραστούν. Οι πιο νέοι όμως είναι εκεί χορεύοντας τη Κοτσής (Κότς χορόν) τη Τρυγόνας, το Λάζικον (τη Σέρα) και στα νεότερα χρόνια τη Μητερίτσα ως επείσακτο δάνειο (μοντέρνο ευρωπαϊκό χορό). Στα ξημερώματα γίνεται το θήμισμαν, τα εφτά ζευγάρια και το τέκ, κρατώντας αναμμένα κεριά.
«Να ζει η νύφε κι ο γαμπρός, κι όλ’ οι παρανυφάδες.
Αφή κόρη τη μάνα σου και κάνε άλλη μάνα,
Αφή κόρη τον κύρη σου και κάνε άλλον κύρην…”
Κατά τον Νίκο Χαλυβόπουλο την επομένη ημέρα του γάμου, εγίνετο ο αποχωρισμός των γονέων και συγγενών της νύφης. Εγίνετο χορός εις τον οποίον ελάμβαναν μέρος επτά ζευγάρια μονοστέφανα και πρωτοστέφανα (πρώτου γάμου δηλαδή). Το ζεύγος του γαμπρού και της νύφης ήταν ξεχωριστά. Προ του γαμπρού προηγείτο ο κουμπάρος και μαζί με τη νύφη ακολουθούσε η κουμπάρα δηλαδή η αλληλουχία ήταν : Κουμπάρος – γαμπρός – νύφη – κουμπάρα. Τους παλιότερους χρόνους όταν άρχιζε ο χορός, ο ιερέας θυμίαζε τον κύκλο του χορού, εξ’ ού και η ονομασία “Θύμισμαν”. Ισχυρή βεβαίως είναι και η άποψη ότι η ονομασία ετυμολογείται από το λήμμα φήμη-φημίζω-επευφημώ. Σύμφωνα με τον κ Σίμο Λιανίδη και τις ηχογραφήσεις – καταγραφές που πραγματοποίησε για την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών τη δεκαετία του 1960-1970, στην Κελώνσα των Σουρμένων χόρευαν και τραγουδούσαν ως Θύμιγμα, το τοπικό δημοτικό άσμα: «Απόψε ετραγώδησε καρδιά μου καρδιά μου, ανάμεσα ς’ σο κάστρον, έχω καρδιά καημένον». Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο
Πληροφορία που έλαβε από την 74χρονη τότε κυρία Σουλτάνα Σαλβαρά – Μαυροπούλου στον Καταχά Κατερίνης. Η ίδια αναφέρει : "Θα σας λέω τσι νύφες το χορό, Την πρώτη φορά που μπαίνει η νύφε με τον γαμπρό στο χορό, στο σπίτι, αφού εσταφανώθαν. Πρώτα μπαίνει ο κουμπάρος με εφτά παλληκάρια κι επεκεί μπαίνει η νύφε με την κουμπάρα στου γαμπρού το χ̆έρ' και αρχίζει αυτό το τραγούδι". Μετά το θήμισμαν ακολουθούσαν και οι άλλοι γνωστοί χοροί όπως αναφέρθηκαν παραπάνω, ώσπου ξημερώνει και όλοι ετοιμάζονται για το κοτσαγκέλ’. Ήταν λεβέντικος χορός στον οποίο όλοι μαζί πιασμένοι χέρι-χέρι χόρευαν σχηματίζοντας μια μακριά αλυσίδα. Στο χορό αυτό ο πρώτος κρατούσε μαντήλι και με αυτό έδινε την κατεύθυνση του χορού. Όλοι μαζί όμως τραγουδούσαν:
Να φώνα-φώνα να καλοφώνα λαλείς και παίρτς με κι απέσ’ ‘κ̌ι βάλλτς με
κι απέσ’ κι αν βάλλτς με κάθκα ‘κ̌ι λές με κάθκα κι αν λές με σκαμνίν ‘κ̌ι δίεις με
σκαμνίν κι αν δίεις με τραπέζ’ ‘κ̆ι στρώντς με τραπέζ’ κι αν στρώντς με φαϊν ‘κ̌ι φέρτς με….. Παρακολουθείστε το αφιερωματικό μου βίντεο
Μάλιστα καθόλου δεν εφοβούντο τους Τούρκους, οι Έλληνες του ηρωικού Πόντου (καθώς αν και υπόδουλοι) χορεύοντας την ώρα αυτή της χαράς των νεονύμφων το χορό κοτσαγκέλ’, τραγουδούσαν: Στην Αγιά Σοφιά θα πάμε έγια μόλα για και θα πάρουμε απ’ τους Τούρκους τα χρυσά κλειδιά…..
Το κοτσαγκέλ’ περνούσε σαν πομπή από όλα τα σπίτια και σε κάθε αυλή χόρευαν και τραγουδούσαν. Πάλι όλοι εύχονταν στο ζευγάρι και αποχωρούσαν. Ο Ξενοφώντας Άκογλους στα Λαογραφικά Κοτυώρων αναφέρει σχετικά με την άφιξη από τη Ρωσία, του μουσικοδιδασκάλου και πρωτοψάλτη της Εκκλησίας της Υπαπαντής των Κοτυώρων κ, Γεωργίου Χατζη Ιωάννη Κουρέα και τον τονισμό ορισμένων τοπικών δημοτικών τραγουδιών στη Βυζαντινή παρασημαντική. Στην παραπάνω συλλογή αξίζει να τονίσουμε την καταλυτική συμμετοχή, μέριμνα και καταγραφή του άλλου σπουδαίου πρωτοψάλτη του Μητροπολιτικού ναού της Τραπεζούντας, του κ Τριαντάφυλλου Γεωργιάδη ο οποίος άφησε πλούσιο υλικό καταγραφών από όλη των επαρχία Ροδοπόλεως και όχι μόνο. Ένα μικρό δείγμα τούτης της εργασίας αποτελεί το γαμήλιο άσμα «Αρχή που μπήκα στο χορό» πάνω στο χορό Θύμισμαν που αποδίδει η 20μελής βυζαντινή χορωδία του Γεωργίου Ι. Κακουλίδη. Μεταξύ των δημοτικών τραγουδιών των Κοτυώρων που κατεγράφησαν σύμφωνα με τον Άκογλου Ξενοφώντα ήταν τα ακόλουθα.
Τραγούδι του γάμου σε ήχο δεύτερο, ρυθμό 4σημο και μέτριο αργό χρόνο: Τώρα πουλιά, τώρα χελιδόνια, τώρα οι πέρδικες συχνολαλούν, ξύπνα γιό, ξύπνα γιόκα μου.
Άλλο γαμήλιο τραγούδι πάνω στο χορό Κοτσαγκέλ, σε ήχο τρίτο, ρυθμό πεντάσημο και χρόνο μέτριο αργό, ήταν το: Εις τη Κόκαρης το γιαλόν εκυλίεν το χαλκόν, έρπαξεν-α ο Λωλόν
Στη συλλογή του Ξένου Ξενίτα βρίσκουμε επίσης τραγούδια που δεν έχουν ποντιακό στίχο, αλλά δημοτικό ελληνικό, χάριν παραδείγματος αναφέρω:
Τραγούδι του γάμου κατά το θήμισμαν, σε ήχο δεύτερο με 5σημο ρυθμό και χρόνο αργό μέτριο. Αναφέρει ο στίχος:
Ποιος είδε πράσινον δεντρί μαυροματούσα και ξανθή,
να ΄χει γεράνια φύλλα μαύρα μάτια, μαύρα φρύδια, κτλ - κτλ
Αλλά ακόμα και στον πασίγνωστο σκοπό του χορού Κοτσαγκέλ σε τρίτο ήχο, 5σημο ρυθμό και χρόνο μέτριο γοργό, σε καταγραφή-απαγγελία της Ροδής Τοκατλίδου, απαντούμε τον στίχο:
Ξένε μ’ ξενιτεμένε μ’ κι ανεγνώριμε, κι όπου παντρεύ’ς στα ξένα στ’ ανεγνώριμα. Η επωδός ήταν το γνωστό μας: τρα λα-λα – λα-ρα – λα-ρα, τρα λα-λα – λα-ρα – λα-ρα, χαρακτηριστικό δείγμα του πως η ελληνική αιγαιοπελαγίτικη μουσική εισχώρησε ή υιοθετήθηκε από τους Έλληνες των παραλίων πόλεων του Πόντου. Ο Γεώργιος Βαλαβάνης στο έργο του Γαμήλια τραγούδια, χοροί και έθιμα της Κερασούντας αναφέρει χαρακτηριστικά μεταξύ πολλών άλλων: Αφού έμπαιναν στο φωτολουσμένο σπίτι, προσφέρονταν τα απαραίτητα τραταμέντα (κεράσματα) και μετά άρχιζε απ τους καλεσμένους ο χορός με το ιδιόρρυθμον Κοτσαγκέλιν (εκ του κουτσο-αγγέλω):
“ Εβραδιάστα μ’ ‘ς σο λιβάδιν, είδα μια γλυκέσαν κόρην.
Είπα ‘τεν να ζήσεις κόρη, δός κι εμέ από το μήλον.
Απ’ το μήλον απ’ τ’ απίδιν, κι απ’ τα δυό γλυκά σου χείλη”
Και άλλος χορός συνέχιζε το γοργόν:
“ Κι’ ένας λεβέντης και μακρύς, κι΄ένας καλός κουρσάρος,
πήρεν το νού μ’.
Πήρεν το νού μ’ , πήρεν το νού μ’ , πήρεν το λογικό μου.
Με τα μαχαίρια περπατεί με τα σπαθιά ζωσμένος.
Πήρεν το νού μ’, πήρεν το νού μ’ πήρεν το λογικό μου….”
Τυπικά κάπως έτσι τελειώνει η εθιμοτυπία του γάμου στον Πόντο. Τα έθιμα, τους χορούς και τα τραγούδια που εντάσσονται στην εθιμοτυπία του γάμου στον Πόντο, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών και την έλευση των Ελλήνων από τον Πόντο στην Ελλάδα, πέρα από τους κακουχίες και τα δεινά που υπέστησαν οι πρόγονοι μας, κατάφεραν σε ένα μεγάλο ποσοστό να διασώσουν εκείνα τα έθιμα, να τα διατηρήσουν και να τα εκφράσουν στις νέες τους πατρίδες. Στη σημερινή μας εποχή και μετά την συντριπτική απώλεια της πρώτης και λιγότερο της δεύτερης γενιάς, τα έθιμα αυτά σχεδόν τείνουν να εξαφανιστούν και τη θέση τους παίρνουν άλλα, ξενόφερτα, δυτικού τύπου. Πολύ λίγα δείγματα (σπαράγματα του παρελθόντος) μπορεί κανείς να συναντήσει στην Ελληνική επαρχία κατά την τέλεση παραδοσιακών γάμων, όπου οι νεόνυμφοι έχουν μεγαλώσει σε οικογενειακό κλίμα που τιμά τις παραδόσεις, τα ήθη και έθιμα των προγόνων. Φιλότιμες προσπάθειες αναβίωσης των εθίμων έχουν γίνει κατά καιρούς από διάφορους ποντιακούς και πολιτιστικούς φορείς ως μέρος πολιτιστικών εκδηλώσεων κι έχουν προβληθεί από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Ο γάμος είναι πολυτραγουδισμένος απ’ τη λαϊκή Ποντιακή μούσα. Εκτός των γαμήλιων χορών υπάρχει μεγάλη πληθώρα τραγουδιών που αναφέρονται στο γάμο (τη χαρά) ή & στον αρραβώνα (σουμάδια̤).
Επίμετρο - Πηγές:
1. Αρχείον Πόντου : Επιτροπής Ποντιακών Μελετών - Λαογραφικά Κοτυώρων Άκογλου Ξενοφών, Αθήναι 1939
2. Δημητρίου Κουτσογιαννόπουλου : Η λύρα του Πόντου, ήτοι Μουσική συλλογή των δημωδών ασμάτων του Πόντου, Πρώτη έκδοση Δράμα 1927.
3. Αρχείον Πόντου : Επιτροπής Ποντιακών Μελετών - Οδυσσέα Λαμψίδη, Μελωδίαι Δημωδών Ασμάτων και χορών των Ελλήνων Ποντίων. Συλλογαί : Δημητρίου Κουτσογιαννόπουλου, Ξενοφώντα Άκογλου & Τριαντάφυλλου Γεωργιάδη. Αθήναι 1977
4. Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Σίμου Λιανίδη ηχογραφήσεις γαμήλιων εθίμων στο Διπόταμο Καβάλας, 28 Ιουλίου 1967. Καταγραφόμενος : Γεώργιος (Γιούρας) Απατζίδης από την Μαζερά της Ματσούκας
5. Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Σίμου Λιανίδη ηχογραφήσεις γαμήλιων εθίμων χορών και τραγουδιών στις Σάππαις Κομοτηνής , 2 Αυγούστου 1967. Καταγραφόμενοι : Παναγιώτης Μαυρίδης, Ελευθέριος Βοσνίδης, Δανιήλ Εμμανουηλίδης με καταγωγή τη Νικόπολη του Πόντου
6. Γεώργιος Βαλαβάνης - Γαμήλια τραγούδια, χοροί και έθιμα της Κερασούντας – Πηγή : Ποντιακά φύλλα Αρ. 17,18 &19, Ιούλιος, Αύγουστος & Σεπτέμβριος 1937
7. Τραγούδι της Καλώνσας των Σουρμένων. Θύμισμα Κελώνσας Σουρμένων, απαγγέλει και τραγουδά η Σουλτάνα Σαλβαρά το γένος Μαυροπούλου, ετών 74. Καταγραφή Επιτροπής Ποντιακών Μελετών – Σίμου Λιανίδη ηχογραφήσεις γαμήλιων εθίμων, τραγουδιών και χορών στον Καταχά Κατερίνης το 1967
8. Κοτύλια̤, ένα Κιμισ̆χαναλίδικο χωρίον - Σάββα Πορφ. Παπαδόπουλου, Ποντιακή Εστία, Σεπτέμβριος 2003
9. Στάθη Ευσταθιάδη – Ποντιακοί Αντίλαλοι - Αρχείον ηχογραφήσεων εκπομπών στην Ελληνική Ραδιοφωνία
10. Στάθη Ευσταθιάδη – Τα τραγούδια του Ποντιακού λαού. Θεσσαλονίκη 1992
11. Γεωργίου Ι. Κακουλίδη, Ηχογραφήσεις Δημωδών Ασμάτων του Πόντου από τον 20μελή Βυζαντινό του χορό
12. Η Πάφρα του Πόντου – Η χώρα των Γενναίων, Νικολάου Κυνηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 1991
13. Ποντιακαί Μελέται - Ιστορία και Λαογραφία Κολωνίας & Νικοπόλεως – Καβάλα 1964
14. Τραγούδια του Πόντου – Αρχείον Μέλπως Μερλιέ, ηχογραφήσεις του 1930 (ψηφιακοί δίσκοι)
15. Παντελής Λαμψίδης, Δημοτικά τραγούδια του Πόντου. Αρχείον Πόντου, Επιτροπής Ποντιακών Μελετών, Αθήνα 1960
16. Σπύρος Γαλετσίδης, Πλατανότοπος Καβάλας, επιτόπιες καταγραφές γαμήλιων χορών και τραγουδιών Βασιλείου Β. Πολατίδη www.kotsari.com & https://www.youtube.com/watch?v=diECxY_sZ1E&list=PLmMV9acmMin60llbj6aJ-8ZBBHmwRniAg
17. Playlist στο κανάλι μου στο YouTube με 55 βίντεο που αφορούν στις εθιμοτυπίες, τα τραγούδια και τους χορούς του γάμου στον Πόντο: https://www.youtube.com/watch?v=diECxY_sZ1E&list=PLmMV9acmMin60llbj6aJ-8ZBBHmwRniAg
18. Ελισσάβετ (Λισάφ) Πιλαλίδου, Ελισσάβετ (Λίτα) Λαζαρίδου, Παρθένα Τζαβέλα καταγόμενες από τη Λιβερά της Ματσούκας του Πόντου. Καταγραφή Βασιλείου Β. Πολατίδη για την Ιστορία και Λαογραφία της Λιβεράς στις 18 Ιουνίου του 2007 στο Τορταλή (Τετράλοφο) Κοζάνης.
19. Η εθιμοτυπία του γάμου στον Πόντο. Βασιλείου Β. Πολατίδη www.kotsari.com http://www.kotsari.com/laografia/ithi-kai-ethima-ton-ellinon-tou-pontou-gamilia-ethima-ethima-vaftisis-paidion-vaftisia-gamos-dromena-ton-ellinon-pontion/351-pontiakos-gamos-gamilia-ethima
Ποντιακή Ιστορία & Λαογραφία - Βασίλειος Β. Πολατίδης - www.kotsari.com